Üzerinde söz edilmesi gereken 5 önemli eser (1)
Türkiye İş Bankası, Yapı Kredi Bankası, Türk Dil Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi gibi kurumların kültür sanat yayınlarına özen gösterip çok önemli eserleri yayın dünyasına katmalarını takdirle karşılıyorum. Bu kurumların yanı sıra Kültür Ajans gibi arkasında büyük bir kuruluş ya da devlet desteği olmadan hem uluslararası kültür sanat dergileri hem de önemli kültürel eserleri yayımlayan kuruluşları da yürekten alkışlıyorum.
Bugün Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları arasında yayımlanan dört önemli kitapla Kültür Ajans tarafından yayımlanan önemli bir kitaptan söz edeceğim. Bütünlüğü bozmamak açısından sıralı olarak yayınlayacağım.
İlk kitap Ayşegül Çakan''ın temiz bir Türkçe ile günümüze aktardığı, 950 yıllık bir geçmişi olan İslamî Türk edebiyatının ilk büyük verimi Yusuf Has Hacib''in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Kutadgu Bilig Hakaniye lehçesiyle yazılmış, "Mutluluk veren bilgi" anlamına gelen didaktik bir eser olup 85 yan başlık altında günümüze düzenli bir biçimde sunulmuştur.
Ayşegül Çakan''ın 2020''de IX. Baskısı yapılan kitabın Sunuş yazısında belirttiği gibi "Uygur alfabesi ve Uygur Türkçesiyle mesnevi tarzında yazılan eser, edebi değerinin yanı sıra dönemin yaşayışını ve İslam öncesi Orta Asya Türk kültürünün ayrıntılarını yansıttığı için de önemlidir." Bizce de Kutadgu Bilig''i günümüze taşıyan içerdiği bilgilerdir. Kitapta ansiklopedik bilgilerle bazı halk inanışlarına yer verilmektedir. Eser, siyasetname türünün de ilk örneği olarak bilinmektedir.
Mısır, Herat, Fergana olmak üzere üç nüshası bulunan ve dili oldukça yalın olan Kutadgu Bilig''in Farsça ya da Arapça değil de Türkçe ile kaleme alınması da gerek Yusuf Has Hacib''in gerekse Karahanlıların Türkçeye bağlılıklarını ortaya koymaktadır. Ayrıca eserde geçen kimi sözcüklerin bugün hâlâ kullanılıyor olması, Türkoloji dünyası için önemli bir dil malzemesidir. Bir milletin kendi dilinde 950 yıl önce yazılmış böyle bir eseri varsa o millet ne kadar övünse azdır.
XI. yüzyılda Yusuf Has Hacib''in memleketi Balasagun''da yazmaya başlayıp Kaşgar''da tamamladığı ve Karahanlı Devleti hükümdarı Kara Buğra Han''a sunduğu 6.645 beyitlik didaktik bir manzume olan Kutadgu Bilig hakkında, 1825 yılında yayımlanan ilk yazıdan bu yana 196 yıl geçmiştir. Bu süre içinde Kutadgu Bilig''i farklı yönlerden ele alan pek çok çalışma yapılmış; sonuçta Reşit Rahmeti Arat''ın 1947''de metin, 1959''da çeviri ve 1973''te indeks yayımlarıyla da günümüzdeki araştırmaların bilimsel ortamı hazırlanmıştır. Ayşegül Çakan da: "Eser, Fergana nüshasının tıpkıbasımındaki özgün metin esas alınarak günümüz diline manzum olarak çevrildi… Çeviride ana metindeki anlam öne alınarak yazarın aktarmak istedikleri, metnin şiirselliğine uygun olarak verilmeye çalışıldı… Kutadgu Bilig üzerine değerli incelemeler yapmış iki dil bilimcinin, Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat ile Agop Dilaçar''ın eserleri de bu çalışmada yol gösterici oldu." diyerek tam bir bilimsel etik örneği sergilemiştir.
Yusuf Has Hacib eserini meydana getirirken gerek nazım örgüsü, gerekse epik üslup açısından Firdevsi''nin Şehnâme''sinden etkilenmiş, onun Farsçada yaptığını Orta Asya Türk edebiyat geleneği ile birleştirip Türkçede yapmıştır demek pek yanlış değildir. Eserin yazıldığı aruzun "feûlün feûlün feûlün feûl" ölçüsü aynı zamanda 6+5=11''li hece ölçüsüne denk gelir ki bu da millî ölçümüzdür.
Kaşgar ve Balasagun''un da içinde yer aldığı bu coğrafya Türkçe konuşan toplulukların yaşadığı Horasan ve Mâverâünnehir bölgesidir. Türkistan diye adlandırılan bu bölgede Ak Hunlar''dan sonra ve ilk İslamî dönemde Gök Türkler hâkim durumuna gelmişlerdir. İşte Kutadgu Bilig, böyle bir siyasi ve kültürel ortama sahip Türkistan''da, devrin hemen bütün ilimleriyle çevresindeki kültürlere ve dillere hâkim bir Müslüman Türk aydını olan Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır.
Türk-İslam devlet geleneği, devlet yapısına ilişkin gözlemler ve o dönemin siyasal düşünce ve kültür birikimi üzerine kurgulandığı görülen eserde adaleti temsil eden Kün Togdı, Mutluluğu temsil eden Ay Toldı, aklı temsil eden Ögdülmüş, akıbeti temsil eden Odgurmuş adlı dört kahramanın çevresinde gelişen olaylarla Yusuf Has Hacib, devlet idaresinin ve sosyal düzenin nasıl olması gerektiğini anlatmıştır.
Türklerin Müslüman olmasından sonra yazılan en önemli eserlerden biri olan Kutadgu Bilig, İslamiyeti yeni kabul etmiş Türk toplumunun o günkü sosyal ve siyasi hayatı ile ilgili bilgiler vermesi yanında, çocuk terbiyesi ve aile hayatına dair öğütler vermesi bakımdan da oldukça önemlidir.
Birçok beyitleri Kur''an ayetlerinin tercümeleri gibi olan Kutadgu Bilig, Türk İslam Edebiyatının ilk klasiği olması nedeniyle kendinden sonraki edebî muhitleri derinden etkilemiştir. Onun beyitlerine benzer beyitleri, fikirleriyle örtüşen dizeleri, başta Ahmet Yesevî olmak üzere Yunus Emre, Mevlana Celaleddin Rumi ve Âşık Paşa''da görmek mümkündür. Özellikle Yesevî''nin hikmetleri, etkisi altında kaldığı Yusuf Has Hacib''in beyitleriyle büyük bir benzerlik göstermektedir. Böyle kapsamlı ve güzel bir eseri günümüz Türkçesine çeviren Ayşegül Çakan''ı kutlarım. (Devam edeceğim)
