Uriel Heyd (1913-1968), Türk dili sahasında çalışanların çok iyi bildiği bir isimdir. Almanya Yahudisi. 1934'te Filistin'e yerleşiyor. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi'nde Türk dili, edebiyatı ve tarihi okuyor. Londra'da Filistin Yahudilerini temsil ediyor. Burada Ziya Gökalp üzerine doktorasını tamamlıyor. Kudüs'te Hebrew Üniversitesi'nde çalışmalarını sürdürüyor.
Uriel Heyd'in doktora tezi 1950'de Londra'da yayımlanmıştır: Foundations of Turkish nationalism: The life and teachings of Ziya Gokalp (Türk Milliyetçiliğinin Temelleri; Ziya Gökalp'ın Hayatı ve Eserleri).
Burada Uriel Heyd'den bahsetmemin bir sebebi var. Ziya Gökalp'a dair kitabı değişik zamanlarda Türkçemize tercüme edilmiştir. Biri Kültür Bakanlığı Yayınları (1979), bir diğeri Sebil Yayınları (1980) arasında çıkmıştır. Sebil Yayınları, bu sıra adından sık bahsettiren, Kadir Mısıroğlu'nun. Sebil'de çıkan kitabı kim tercüme etmiş dersiniz: Cemil Meriç!
Uriel Heyd, Gökalp'ın "İslâm" anlayışı üzerinde dururken şunları yazar:
"Gökalp regards Islam, as well as any other religion, as a historical phenomenon subject to change and dependent on the social circumstances in which it developed. This approach was revolutionary in his days. To explain Islam by comparison with similar phenomena in other religions was a daring thing to do at a time when Müslim fanaticism was stili strong in Turkey. But for the anti-Islamic attitude of Atatürk, Gökalp might have become the initiator of a fruitful scientific investigation of Islam in Turkey and perhaps even the father of an interesting religious reform movement." (s. 82).
Kültür Bakanlığı adına Kadir Günay'ın tercümesi:
"Gökalp, diğer dinleri olduğu gibi İslamiyeti de değişebilir ve içinde geliştiği toplumsal ortama bağlı bir tarihi olgu şeklinde görmektedir. O günlere göre bu devrimci bir yaklaşım ve Türkiye'de İslam fanatizminin hâlâ güçlü olduğu bir dönemde İslamiyetin diğer dinlerine benzer yönleriyle karşılaştırılması biçiminde açıklanması çok cesur bir davranıştı. Atatürk'ün dine karşı tutumu olmasaydı, Gökalp, Türkiye'de İslamiyet üzerinde çok verimli bir araştırmanın ve hatta ilginç bir dinsel reform hareketinin başlatıcısı olabilirdi." (Ziya Gökalp-Türk Ulusçuluğunun Temelleri, s. 97-98)
Sebil Yayınları adına Cemil Meriç'in tercümesi:
"Gökalp'e göre İslâmiyet, diğer herhangi bir din gibi, değişmeye mahkûm ve kucağında yaşadığı içtimaî şartlara bağlı bir olaydı. O günler için devrimci bir görüştü bu. Bu devirde İslâmiyeti diğer dinlerdeki benzer hadiselerle mukayese ederek açıklamak büyük, bir cesaretti. Fakat o çağdaki İslâmiyet aleyhtarı bazı davranışlara kıyasla Gökalp, Türkiye'de İslâmiyete dair ilmî araştırmaların kurucusu, hatta yeni dinî bir ıslahat hareketinin başlatıcısı addedilebilir."( Ziya Gökalp-Türk Milliyetçiliğinin Temelleri, s. 59-60)
Sebil Yayınları veya Cemil Meriç, "Atatürk"le ilgili sözü çıkarmış, ama Ecevit Hükümeti zamanında Bakanlık sansür uygulamamıştır.
Uriel Heyd, elbette deliller sunmadan yazmıştır. Bir "fitne" söz konusudur. Ayrıntıya girmeyeceğim. Gökalp'a dair çalışmamızı yayınevine teslim ettik. Her şey orada yazılı.
Burada Sebil Yayınevi'nin 12 Eylül Darbesi'nden hemen sonra 1980'in 12. ayında yayınladığı kitaptaki "tasarrufunu" göstermek istedim. Bir de şunu merak ettim. Cemil Meriç Fransızcaya hâkim. İngilizce tercümelerini bilmiyorum. Yoksa kitaba onun adı mı kondu?
