Geçen haftaki yazımda Oğuzname'nin hangi konuları içine aldığını ve bu konularla ilgili başlıca Oğuzname yazmalarını anlatmıştım. Bu yazımda diğer Oğuzname parçalarını anlatacağım.
Oğuzname'nin sözlü / efsanevi bölümüyle ilgili en önemli metin Uygur harfli Oğuz Kağan Destanı'dır. Paris'te bulunan yazma Oğuz Kağan'ın hayatıyla sınırlıdır. Önemi, İslam öncesi rivayeti yansıtmasından ileri gelir. Diğer sözlü / efsanevi Oğuznameler, Âdem veya Nuh peygamberden başlar, Türk şeceresini Yâfes üzerinden Oğuz Han'a getirir; Oğuz Han'ın, Müslüman olmayan babasıyla savaştığını anlatır. Uygur harfli yazmada bu İslami unsurlar yoktur; Oğuz'un evlendiği kızlar, olağan üstü bir şekilde ışık içinden ve ağaç kovuğundan çıkar. Gök yeleli bir bozkurt Oğuz'a yol gösterir. Yazma 15. yüzyılda istinsah edilmiştir, eserde Çağatay Türkçesi özellikleri ağır basmaktadır.
Oğuz Han'ın hayatıyla sınırlı bir başka yazma manzum Oğuzname'dir. Uzunköprü'de bulunmuş, sonra kaybolmuştur. Ancak tıpkıbasım yayınları elimizdedir. 104 beyitlik eser, manzum olan ve Türkçeyle yazılmış en eski parçadır. 14. yüzyıl Doğu Türkçesiyle yazılmıştır.
Oğuz (Batı) Türkçesiyle en eski Oğuzname, Yazıcıoğlu Ali tarafından 1424 yılında yazılan Tevârîh-i Âl-i Selçuk'un başında yer alır, Reşideddin'den çevrilmiş bulunan bu Oğuzname, Nuh peygamberden Gün Han'a dek gelir; Irkıl Hoca'nın, 24 Oğuz boyunun damga, ülüş ve ongunlarını belirlemesiyle sona erer.
Oğuzname edebiyatında, İlhanlı veziri ve tarihçisi Reşideddin çok önemlidir. Sonraki Oğuznamelerin tamamı ondan etkilenmiştir. Bir kısmı onun çevirisi veya özetidir. Çağatay Türkçesine yapılmış tam bir çeviri Türkmen asıllı tarihçi Salar Baba'ya aittir. Çeviri 16. yüzyılda yapılmıştır.
Bir Akkoyunlu tarihi olan ve 1470'lerde Farsça yazılmış bulunan Kitâb-ı Diyarbekriyye'nin başında da Oğuzname vardır. Bu Oğuzname'de Uzun Hasan'ın şeceresi Oğuz Han'a çıkarılır. Şu anda yazmanın ne olduğu belli değildir; fakat eserin Necati Lugal ve Faruk Sümer tarafından yayımlanan baskısı vardır.
Bayatlı Mahmud oğlu Hasan tarafından 1482 yılında yazılmış ve Cem Sultan'a sunulmuş olan Câm-ı Cem-Âyîn de bir Oğuzname'dir. Osmanoğullarının şeceresini Oğuz Han'a çıkarır; aradaki efsanevi hükümdarlar hakkında kısa bilgiler verir.
İlgi çekici bir başka Oğuzname, Osman adlı biri tarafından yazılmış olan Tevârîh-i Cedîd-i Mir'ât-ı Cihan'dır. 16. yüzyılın sonlarında yazılmış olan, fakat bugün kayıp bulunan yazmayı 1936 yılında Atsız eliyle kopyalamış ve 1961'de yayımlamıştır. Eser Akkoyunlulardan başka Saltukluların, Mengüçeklilerin, Selçukluların, Osmanlıların ve Çengizlilerin şeceresini de Oğuz Han'a çıkarır. Ancak bu eserin en önemli tarafı, Dede Korkut'tan ve Dede Korkut kahramanlarından bahseden bölümüdür.
Topkapı Oğuznamesi diye bilinen üç sayfalık yazma, Tevârîh-i Âl-i Selçuk'un bir nüshasının baştaki boş sayfalarına yazılmıştır. Kısalığına rağmen bu yazma da önemlidir. Çünkü burada Dede Korkut Kitabı'nda geçmeyen başka kahramanlardan da kısaca bahsedilmektedir.
22 sayfalık bir başka Oğuzname Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Yıllarca fark edilmemiş bu Oğuzname'yi Mustafa Kaçalin fark etmiş ve Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı adlı eseri içinde 2017 yılında yayımlamıştır. Yazmada, Dede Korkut Kitabı'nın giriş bölümü vardır, fakat burada, bildiğimiz girişte bulunmayan parçalar da bulunmaktadır. Bir de Boğaç Han boyunun baş kısmı bu eserde yer almaktadır. Yazma bir bakıma Dede Korkut Kitabı'nın eksik bir yeni nüshasıdır.
1465 yılında Enverî tarafından manzum olarak yazılan Düsturnâme-i Enverî içinde de bir Oğuzname bulunmaktadır. Bu da bir tür Osmanlı Oğuznamesi'dir ve Osmanlıların şeceresini Oğuz Han'a çıkarır. Bu Oğuzname'nin ilgi çekici yanı Oğuz Han'ın babasının sahabeden birisi olduğu rivayetidir. Enverî Oğuznamesi'ne göre Oğuz Han'ın asıl adı da Süleyman'dır. Görüldüğü gibi eserde İslam tesiri çok güçlüdür.
Tört Ulus Tarihi, Şibaniname, Şecere-i Türk ve çeşitli Çengiznameler de Çengiz'in şeceresini Oğuz Han'a bağlar. Bu sebeple bu eserler içinde de Oğuzname'ye ait bölümler vardır.
Bütün bu eserler ve diğer bazı Oğuznameler hakkında ayrıntılı bilgi veren, Oğuznameler'le ilgili sorunları tartışan ve tamamının gerekli bölümlerini alarak bütün bir metin hâline getiren bir eser hazırladım. Nehir Destan Oğuzname (Oguz Bitig) adlı eser Dergâh Yayınevi'nde basılmaktadır.
