AJAX... İran petrollerini millîleştirdiği için devrilmesi gereken Musaddık'a CIA ve MI-6 ortaklığında yapılan operasyonun adıydı...
İran'ın iki yıl önce iktidara gelen 73 yaşındaki hasta ama bir o kadar vatansever ve milliyetçi Başbakanı darbeyle devrilecek, dünyada topraklarından petrol çıkıp da bu serveti kendi halkına paylaştırmayı aklından geçiren rejimlere güçlü bir mesaj verilecekti...
9 Ağustos 1953'te Başbakan Musaddık'ı devirerek, petrolün millîleştirilmesini durduran bu darbe, operasyonda görev alan birçok ajanın yazdığı kitaplara, bazı filmlere konu olmuş, yıllar sonra Madeleine Albrigth, Clinton ve son olarak Obama tarafından bu darbedeki 'Amerikan rolü' bir nevi itiraf edilmişti...
Son nokta, Ağustos 2013'te, Ulusal Güvenlik Arşivi'nin internet sitesinde, Bilgi Edinme Özgürlüğü Yasası çerçevesinde yayınlanan belgeyle konmuştu... Buna göre CIA, Musaddık'ın Başbakanlığındaki Ulusal Cephe hükûmetinin devrilmesine yol açan askerî darbeyi düzenlediğini, bunu ABD dış politikası çerçevesinde yaptığını kabul etmişti...
***
20. yüzyılın başından itibaren İran petrolleri, İngiliz petrol şirketi Anglo-Iranian Oil Company'nin tekelindeydi... Bu şirket bugünkü BP'nin atasıydı... 1951'deki seçimlerden zaferle çıkan Musaddık, 1952'de İran petrollerini millîleştirdi... İran halkı, özellikle milliyetçiler bu hamleye büyük destek verdi... Komünist TUDEH de Ulusal Cephe hükûmetinin yanındaydı... Ama bu hamle, dürüstlüğüyle bilinen, maaş almayan, hediye kabul etmeyen Musaddık için sonun başlangıcıydı...
Önce Musaddık hükûmetini ekonomik alanda sıkıştırmak için uluslararası bankacılık sistemi 'malî boykot' başlattı... Bunu İran petrollerinin uluslararası pazarını kapatma ile İran ekonomisini daraltma aşamaları takip etti ve halkın hükûmete tepki koyması için uygun zemin oluşturuldu... Millîleştirilen petrol şirketlerindeki teknik elemanları çekme/kaçırma olayları ve petrol tesislerine yönelik sabotajlar birbirini takip etmeye başladı...
Sonra CIA'nın klasik yöntemleri devreye girdi... Uluslararası ve ulusal medya kullanılarak yapılacak güçlü bir propaganda, 'meşru zemin' oluşturmanın ilk şartıydı... Şah Rıza Pehlevî'yle iş birliği yapmak, Meclis üyelerine, üst düzey askerlere ve sokak gösterilerini organize etmeleri için bazı mollalara para dağıtmak gibi eylemler sonuç verecekti...
Bir anda patlayan sokak gösterilerinde 500'e yakın insan öldü... Artık darbe için şartlar olgunlaşmıştı... Başta 'Nazi iş birlikçiliği'nden sicilli Zahidî olmak üzere satın alınmış generaller darbeyi yapacak, Musaddık ve çalışma arkadaşları tutuklanacak, üç gün önce kaçan Şah, 19 Ağustos 1953'te İran'a geri dönecekti... Ve halkının refahı için çalışan Musaddık, 'vatana ihanet'ten yargılanıp, üç yıl hücrede tutulduktan sonra geçtiği ev hapsindeyken hayata gözlerini yumacaktı...
***
Darbeyle İran petrolleri İran halkının elinden 'kurtarılmış'tı!.. Ama Anglo-Iranian Oil Company 'tekel' değildi, operasyon ortakları petrolün de ortaklarıydı artık, Socony Mobil'den Royal Dutch Shell'e kadar...
Musaddık tarafından millîleştirildikten sonra İran Millî Petrol Şirketi'ne dönüşen isme, darbeciler de dokunmamış, fakat İran'ın petroldeki payı nispeten artmakla birlikte, yapı yine uluslararası petrol şebekelerinin kontrolündeydi ve bu durum 1979'a dek sürecekti...
***
1973'te Cumhurbaşkanı ve Başbakan'la görüşmek üzere geldiği Ankara'da otel odasında şüpheli bir ölümle hayatı son bulan yazar Raif Karadağ, petrol ve uluslararası egemen siyaset arasındaki kirli ilişkileri kaleme aldığı tarihî eseri Petrol Fırtınası'nda bugün daha net ortaya çıkan gerçekleri yazmıştı aslında... CIA 60 yıl sonra kabul edecekti darbeyi organize ettiğini...
AJAX... Darbecilerin 'halk ayaklanması, sokak gösterileri ve karşılıklı çatışmalar' organize ederek, doymak bilmeyen sömürgeciliklerine yeni kapılar açmalarına tipik bir örnek olan Musaddık operasyonuna verdikleri isim, Truva'yı işgale giden Akha ordusunun güçlü karakteri...
Ve Orta Doğu... Ancak 60 yıl sonra resmen itiraf edilen müdahalelerin ezik coğrafyası... Bu coğrafyada olanı biteni anlamak için değişmez nitelikteki bu karakteri hiç hatırdan çıkarmamak gerekiyor...
