Anadolu insanının tuvali kilimler

Anadolu Kilimlerinde

Motiflerin Dili

Varlığı nesilden nesile aktarılarak devam eden kültürel sembol ve motifler aslında bulundukları topluma ait inançların, hikâyelerin ve çeşitli ritüellerin bir ifadesidir.

Anadolu insanının tuvali, Çatalhöyük’ten bu zamana dek gelen kilimlerdir ve anlattıkları, bu kilimlere dokunan motiflerde gizlidir. İşte bazı halı kilim motifleri ve anlamları:

Türk Kültüründe Kilim Motifleri ve Anlamları

Hayat Ağacı Motifi

Hayat ağacı motifi, yaşamın devamını simgeleyen bir semboldür. Yeryüzünün cennet ile arasındaki bağını temsil eden hayat ağacı, çoğunlukla asma, selvi, nar, hurma, zeytin, palmiye, incir gibi ağaçlar şeklinde resmedilmiştir. Hayat ağacının toprağın altına yerleşmiş kökleri ebediyete, alt bölümünde yer alan dallar ve gövdesi gökyüzüne, üst kısımlarındaki dallar ise cennete uzanma anlamı taşımaktadır.

Bereket Motifi

Bereket motifi olarak bilinen kilim desenleri, üç grupta değerlendirilebilir.

İlk grupta; Etrafında nar, üzüm, kavun, karpuz, incir, dut gibi meyveler ile ejder, boğa, yılan, koç, kelebek, geyik, balık gibi hayvanlar yer aldığı motiflerin tam ortasındaki desen olup aileyi, sonsuzluğu ve uçsuz bucaksız mutluluğu sembolize ederler. İkinci grupta; Bereket motifi ağaç, çiçek ve yaprak motiflerinin birleşiminden oluşmuştur. Bu motif bolluğun ve uğurun simgesi olarak nitelendirilir. 3. grubunda ise cansız kayaların, suların ve dağların yer aldığı bir anlatı vardır. Motiflerin bir araya gelmesi ile oluşan hikâye, evreni, doğayı ve insanoğlunu temsil eder.

Eli Belinde Motifi

Eli belinde motifi, dişiliği, doğurganlığı, kısmeti, neşeyi, uğuru, mutluluğu ve bereketi temsil eder. İlk insanların, ana tanrıçaları kutsal görüp taptıkları bilinir. Günümüzde halı dokumalarında kullanılmaya devam eden bu motifin kökeni, ana tanrıçalarla ilgili bu inanca dayanır. İnsan figürüne benzetilen eli belinde motifi Anadolu’da, “gelin kız” ya da “çocuklu kız” olarak da ifade edilmektedir.

Ellerini belinin üzerinde tutan bir insana benzetilen eli belinde kilim motifi. Türk el sanatları motiflerinde en çok karşılaşılan örneklerden biridir.

Göz Motifi

Nazara karşı bir tedbir olarak nakşedilen göz biçimindeki kilim desenleri, genellikle dikkatleri üstünde toplayan mavi renk ile dokunur. Kilimlerde, eli belinde, koçboynuzu ve bereket motifinin içinde ya da çevresinde sıkça kullanılır. Kötü gözlerden korunma amacıyla kullanılmasının yanı sıra, “gönül gözü” tabir edilen göz ve Budizm Tanrılarından Şiva’nın alnında yer alan “üçüncü göz” gibi, entelektüel bakışın, derin algının ve ruhani aydınlığın da simgesidir. Geleneksel Türk motifleri arasında özel bir yere sahip olan göz motifi bulunduğu yeri ve orada yaşayanları, kem gözlü ve kötü bakan insanlardan korumak amacıyla kilim ve halılara işlenir.

Kuş Motifi

Üzerinde Kuş Motifi ve çeşitli sembollerin bulunduğu bir Türk halısı

Geleneksel Türk halı kilim motifleri arasında yer alan bir başka sembol de kuş motifidir. Özlenen birinden beklenen haber anlamını taşıyan kuş motifi, farklı anlamlara da gelmektedir. Örnek verecek olursak kartal, gücü ve kahramanlığı temsil ederken; bülbül şanslı ve bereketli bir yaşamın; baykuş ise kötülüğün sembolü olarak halı ve kilim dokumalarında yerini almıştır.

Akrep Motifi

Türk halkı halı ve kilimlerin üzerine dokudukları akrep şekillerinin, kendilerini kötülükten ve ölümden koruyacaklarına inanmışlardır. Halıların genellikle dış kenarlarında yer verilen akrep motifleri, Türkler için kendilerini dışarıdaki kötülüklere karşı koruduklarına inanan bir anlam taşımıştır. Korunma amacıyla işlenen motiflerden olan akrep biçimindeki kilim motiflerini korktuğu her ne ise ondan sakınmak adına kullanan Anadolu insanı, zarar verici mahlukatlardan sakınmak için de halı ve kilimlerde akrep motifini işlemiştir.

Geyik Motifi

En sevilen kilim sembollerinden biri olan, Türk halı ve kilimlerinde oldukça sık kullanılan geyik motifi, bilgeliği temsil eden bir sembol olmuştur.

Doğadan alınan gücün bu bilgelik ile nesilden nesile aktarıldığına dair bir inanışla resmedilen geyikler, eski Türk geleneklerinde devletin yönetim yetkisinin tanrıdan alınmasının da bir ifadesidir. Geyik, sonsuz mutluluğu da temsil eden bir motiftir.

Koç Boynuzu Motifi

Türk kültüründe kahramanlığın ve güçlü olmanın bir ifadesi olan koçboynuzu motifi, yalnızca halı ve kilim gibi dokuma ürünlerin üzerinde değil; bazı mezar taşlarının üzerinde de kullanılmıştır. Adından da anlaşılacağı üzere bir koç boynuzunu anımsatan bu motifin genellikle, kilim dokumalarının orta kısmına işlendiği görülür.

Bukağı (zincir) Motifi

Bukağı, atın iki ön ayağına, otlağın uzağına gitmesin ve kaçmasın diye takılan zincirin adıdır. Bu zincirden ilham alan kilim desenleri ve anlamları, aşkı, birliği ve ailenin devamlılığını simgeler. Birbirini seven âşıkların da birliğini temsil eder. Nişanlanırken yüzükleri kırmızı kurdele ile birbirine bağlama geleneği de bukağı sembolünden gelir.

Su Yolu Motifi

Anadolu’da su, oldukça önemli bir yere sahiptir. Yeniden doğum anlamı taşıyan su yolu sembolü aynı zamanda soyluluğu ve erdemi belirten bir motif olarak halı ve kilim dokumalarında yerini almıştır.

İnsan Motifi

Geleneksel Türk kilimlerinde en çok kullanılan motiflerden biri de insan motifidir. Aile özlemini anlatmak amacı ile kilimlerin üzerine işlenen insan sembolleri, aynı zamanda sevgiliye, eşe ve çocuklara duyulan özlemi de işaret eder.

Kilim motifleri anlamları ile dokuyanın duyguları birleştiğinde, içinde bulunulan durumu anlatır. İnsan desenli motifler çoğu zaman özlemi işaret eder. Bazı dokumalarda gurbette olan ve görmek istenen sevgili, bazılarında ise kız ya da erkek çocuğunu sembolize eden bir motiftir. Dokuyan kişinin hasretini ya da çocuk beklentisi duymasını anlatır.

İnsan motifi olarak kullanılan, Türk mitolojisinde saflığı ve masumiyeti temsil eden çocuk, insanların doğurganlık çağrısını suların ve denizlerin tanrıçası Ak Ana’ya duyurmak adına halı ve kilimlerin üzerine işlenen bir sembol olmuştur.

Anadolu halı ve kilimlerinde insan uzuvlarından el, İnsanın gücünü, verimliliğini ve üretkenliğini temsil eden bir motif, parmak ise nazar ve kem gözden koruyan bir motif olarak yer almaktadır.

Çengel ve Artı Motifi

Artı ile çengel, Türk halı motifleri arasında sıkça karşılaşılan motiflerdir. Artı motifinin, Hristiyanlığın haç simgesi ile ilgisi yoktur. Bela ve tehlikelerden korunmak için kullanıldığı bilinir.

Ejderha Motifi

Ejderha motifi kilimlerde, bereket getireceğine inanıldığı için kullanılmaktadır. Pençeleri aslana, kuyruğu ise yılana benzetilerek oluşturulan ve kanatlı bir hayvan olarak tasvir edilen ejderha Türk mitolojisinde de sıkça rastlanılan bir semboldür.

Gizli hazinelerin bekçisi olduğuna inanılan ejderha, Anadolu Selçuklularında bulut olarak sembolleştirilip bereketli bahar yağmuruna kavuşma niyeti ile halı ve kilimlere dokunur.