Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra Osmanlı Devleti ile İtilaf devletleri arasında imzalanan Mondros Mütarekesi'nin uygulanması sonucunda ülkenin her yerinde işgaller başladı.
İtilaf devletlerinin işgalleri sonucunda İstanbul'da bir şey yapamayacağını anlayan Mustafa Kemal Paşa, Millî Mücadele'yi fiilen 19 Mayıs 1919'da çıktığı Samsun'da başlattı. Bundan sonra ilk adım olarak Amasya Tamimini yayımladı ve ikinci adım olarak da Erzurum Kongresini tertipledi.
23 Temmuz 1919 tarihinde toplanan kongreye Doğu illerinden 63 delege katıldı. Mustafa Kemal Paşa, 38 oyla kongreye başkan seçildi. Kongre, çalışmalarını 7 Ağustos 1919'da tamamladı ve on maddelik bir beyanname yayımladı. Atatürk'ün Nutuk'ta belirttiği şekliyle, kongrenin başlıca kararları şöyle:
"Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür, bölünemez.
Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı ve Osmanlı Hükûmetinin çökmesi durumunda millet birlik olarak kendisini savunacak ve direnecektir.
İstanbul Hükûmeti vatanını koruma ve istiklali elde etme gücünü göstermediği takdirde, bu amaca ulaşmak için geçici bir hükûmet kurulacak ve bu hükümetin üyeleri, Millî Kongre tarafından seçilecektir. Eğer kongre toplantıda değilse bunu Temsil Heyeti yapacaktır.
Kuvayı milliyeyi âmil ve iradeyi milliyeyi hâkim kılmak esastır.
Hristiyan halka siyasi hâkimiyetimizi ve toplumsal dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez.
Manda ve himaye kabul edilemez.
Meclisi Mebusanın derhâl toplanması ve bu suretle hükûmet icraatının denetim altına alınması için çalışılacaktır."
Kongre, kabul ettiği tüzük gereğince dokuz kişilik bir Temsil Heyeti seçerek tamamladıktan sonra bu heyetin başkanlığına Mustafa Kemal Paşa'yı seçti.
Erzurum Kongresi, ülkenin bütününü ilgilendiren tarihî kararlarıyla bölgesel bir kongre olmaktan çıkmış, kendinden sonra gelecek tüm olayları etkilemiş ve Millî Mücadele'nin esas programını hazırlamıştır.
Mustafa Kemal Paşa Erzurum Kongresi'nin önemini, 7 Ağustos 1919'da kongrenin kapanışı dolayısıyla kongre üyelerine söylediği şu sözlerle belirtir:
"Saygıdeğer Efendiler!
Milletimizin kurtuluş umuduyla çırpındığı en heyecanlı bir zamanda, fedakâr sayın heyetimiz her türlü zahmete katlanarak burada, Erzurum'da toplandı. Duygulu ve asil bir ruh ve çok güçlü bir inançla vatan ve milletimizin kurtuluşuyla ilgili köklü kararlar aldı. Özellikle bütün dünyaya karşı milletimizin varlık ve birliğini gösterdi. Tarih, bu kongremizi şüphesiz ender ve büyük bir başarı olarak yazacaktır..."
Erzurum Kongresi öncesi ve kongrenin toplanması safahatını, Mustafa Kemal Paşa'nın kongrede verdiği tarihi nutku, Mazhar Müfit Kansu'nun tuttuğu notlardan derlenen Türk Tarih Kurumu Yayınları'ndan çıkan "Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber' adlı kitabından aktarıyoruz: (Devam edecek)
