Repo (repurchase agreement), geri alım vaadiyle yapılan menkul kıymet alım-satım işlemlerini ifade eder. Kısa vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılamak ve piyasalarda likidite sağlamak için kullanılan repo, finansal piyasaların vazgeçilmez araçlarından biri haline gelmiştir. Hem merkez bankaları hem de özel sektör tarafından yaygın olarak kullanılır. Ancak bu kavramın kökeni ve gelişimi nasıl olmuştur? Repo işlemleri hangi türlere ayrılır ve farklı piyasalar üzerindeki etkileri nedir?
REPO KAVRAMININ ETİMOLOJİSİ
Repo teriminin etimolojik kökeni, İngilizce'deki "repurchase agreement" (geri alım anlaşması) ifadesinden türemiştir. Latince kökenli olan "re-" öneki, “yeniden” anlamına gelirken, "purchase" (satın alma) kelimesi de alım anlamına gelir. Birleşik olarak "repurchase", yani "yeniden satın alma" anlamına gelir. "Agreement" ise anlaşma anlamında kullanılır. Bu şekilde "repurchase agreement", yani geri alım anlaşması terimi ortaya çıkmıştır. Zamanla bu uzun kullanım finansal piyasalar ve özellikle İngiltere ve ABD'deki bankacılar arasında kısaltılarak "repo" haline gelmiştir.
İlk olarak 20. yüzyılın başlarında kullanıldığı düşünülen repo işlemleri, borçlanma ihtiyacını karşılamak için güvenilir bir yol olarak gelişmiştir. Özellikle ABD'de Büyük Buhran sonrası dönemde, merkez bankalarının piyasaya likidite sağlama çabaları ve bankaların güvenli borçlanma yöntemleri arayışlarıyla repo işlemleri yaygınlaşmıştır. Bu da "repo" kavramının finans literatüründe kalıcı yer edinmesini sağlamıştır.
TARİHSEL GELİŞİM
Repo işlemleri, finansal piyasaların likidite ihtiyaçlarını karşılamak ve kısa vadeli borçlanma imkânı sağlamak amacıyla ilk kez Amerika Birleşik Devletleri'nde 1917 yılında kullanılmaya başlanmıştır. ABD Hazinesi, bu yıllarda savaş finansmanını sağlamak ve piyasaya likidite sunmak amacıyla geri alım anlaşmalarını kullanmaya başladı. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra ise repo işlemleri bankalar ve merkez bankaları tarafından daha da yaygınlaştı. Bu dönemde, merkez bankaları piyasalarda para arzını kontrol etmek ve kısa vadeli faiz oranlarını düzenlemek amacıyla repo işlemlerine başvurdu.
Repo işlemlerinin hızla yaygınlaşmasının arkasındaki en büyük etken, güvenli ve risksiz bir borçlanma aracı olarak görülmesidir. Bir finansal kurum, belirli bir vadede geri almayı taahhüt ettiği menkul kıymetleri kısa vadeli olarak başka bir kuruma satar. Bu işlem, borç veren tarafa düşük riskli bir getiri sağlarken, borç alan tarafa da likidite sağlamış olur. Repo işlemleri, bankaların ve finansal kuruluşların birbirlerine kısa vadeli borç vermelerini kolaylaştıran temel mekanizmalardan biri haline gelmiştir.
REPO TÜRLERİ
Repo işlemleri, farklı ihtiyaçlara ve piyasa koşullarına göre çeşitli türlere ayrılmıştır. Her repo türü, farklı risk ve getiri profilleri sunarak finansal kuruluşlara esneklik sağlar. Başlıca repo türleri şunlardır:
Klasik Repo (Repurchase Agreement)
Klasik repo, en yaygın kullanılan repo türüdür. Bu işlemde, menkul kıymet sahibi (genellikle bir banka veya finansal kuruluş) belirli bir süre için menkul kıymetlerini başka bir tarafa satar ve bu süre sonunda aynı menkul kıymetleri geri satın almayı taahhüt eder. Bu işlem, kısa vadeli borçlanma amacıyla yapılır ve geri alım fiyatı, ilk satış fiyatına faiz eklenerek hesaplanır. Faiz oranı, repo faizi olarak adlandırılır.
Ters Repo (Reverse Repo)
Ters repo, klasik repo işleminin tam tersidir. Bu işlemde, menkul kıymeti satın alan taraf (genellikle bir finans kurumu), menkul kıymeti geri satmayı taahhüt eder. Ters repo, genellikle merkez bankalarının para politikasını yönlendirmek için kullandığı bir araçtır. Merkez bankası, piyasaya kısa vadeli likidite sağlamak için ters repo işlemleri gerçekleştirir.
Açık Repo (Open Repo)
Açık repo, belirli bir vadesi olmayan repo türüdür. İşlemin tarafları arasında yapılan anlaşmaya göre, geri alım tarihi belirsizdir ve taraflardan biri geri alım tarihini belirli bir bildirim süresi öncesinde karşı tarafa iletmek zorundadır. Açık repo, likidite yönetimi için esnek bir araç sunar ve özellikle kısa vadeli piyasa değişimlerine daha hızlı adapte olmak isteyen taraflarca tercih edilir.
Sabit Vadeli Repo (Term Repo)
Sabit vadeli repo, belirli bir geri alım tarihi olan repo işlemidir. Bu tür işlemler genellikle bir haftadan bir aya kadar süren vadelerde gerçekleştirilir. Sabit vadeli repo işlemlerinde, taraflar arasında işlem başlangıcında anlaşılan bir faiz oranı ve vade süresi bulunur. Bu tür repo işlemleri, özellikle finansal piyasaların belirsiz dönemlerinde daha güvenli ve öngörülebilir bir likidite yönetimi sağlar.
Gecelik Repo (Overnight Repo)
Gecelik repo, en kısa vadeli repo türüdür ve genellikle bir gün vadeli olarak gerçekleştirilir. Bu işlemde, menkul kıymet sahibi bir gün boyunca menkul kıymetlerini satar ve ertesi gün geri alır. Gecelik repo, likidite ihtiyacının çok kısa süreli olduğu durumlarda kullanılan bir finansal araçtır. Bankalar arasındaki kısa vadeli fon ihtiyaçlarını karşılamak için sıklıkla tercih edilir.
Ticari Kağıtlar İle Yapılan Repo
Bu tür repo işlemlerinde teminat olarak devlet tahvilleri veya hazine bonoları yerine ticari kağıtlar kullanılır. Ticari kağıtlar, büyük şirketler tarafından kısa vadeli borçlanma ihtiyaçlarını karşılamak için ihraç edilen borç senetleridir. Bu tür işlemler daha yüksek getiri sağlayabilir ancak ticari kağıtların risk seviyesi devlet tahvillerine göre daha yüksek olabilir.
Repo İşlemlerinin Ekonomik Etkileri
Repo işlemleri, finansal piyasaların likidite yönetiminde önemli bir rol oynar. Merkez bankaları, repo ve ters repo işlemleri aracılığıyla piyasadaki para arzını düzenler ve kısa vadeli faiz oranlarını etkileyebilir. Repo işlemleri aynı zamanda bankaların ve diğer finansal kuruluşların kısa vadeli borçlanma ihtiyaçlarını karşılamalarına yardımcı olur. Bu işlemler, düşük riskli ve güvenli bir finansman aracı olarak kabul edilir, çünkü teminat olarak devlet tahvilleri veya hazine bonoları gibi güvenli menkul kıymetler kullanılır.
Bununla birlikte, repo piyasalarının büyüklüğü ve likiditesi, finansal kriz dönemlerinde önemli bir risk unsuru olabilir. 2008 küresel finans krizinde repo piyasalarının çökmesi, birçok finansal kuruluşun likidite krizi yaşamasına neden olmuştur. Repo işlemlerinin aşırı kullanımının, özellikle de yüksek riskli menkul kıymetlerin teminat olarak kullanıldığı durumlarda, finansal istikrarı tehdit edebileceği unutulmamalıdır.
TOPARLAMA
Repo, finans dünyasında büyük önem taşıyan bir borçlanma aracı olarak karşımıza çıkar. Etimolojik olarak "geri alım anlaşması" anlamına gelen bu terim, finansal piyasalarda likidite yönetimi ve kısa vadeli borçlanma ihtiyaçları için kullanılan güvenli bir yöntemdir. Klasik repo, ters repo, gecelik repo ve açık repo gibi çeşitli türleri, finansal kurumlara esneklik sağlar ve farklı piyasa koşullarına uyum gösterir. Repo işlemlerinin güvenliği, teminat olarak kullanılan menkul kıymetlerin kalitesine bağlıdır ve piyasaların likiditesini sağlamada kritik bir rol oynar. Ancak repo piyasalarının aşırı büyümesi ve riskli teminatların kullanılması, finansal krizlere yol açabilecek önemli riskler de taşır.
