Geçmişte ve şimdi özden uzaklaşmış, doğru anlaşılamamış veya aldırış edilmemiş İslami adet ve kurallara yeniden bakmak, yorumlamak gerekir. Bu gayret hiç yapılmamış değildir ama, genel rotayı değiştirecek ölçüde olmamıştır. İlkeleri
bozmadan amaç ve hedefleri kaybetmeden veya başkalaştırmadan, “güncelleştirme” dedikleri niyeti kötüye kullanmadan yorumlar yapılmalıdır. Seçici ve dikkatli olmak kaydıyla dayanacağımız kaynaklar sağlamdır ve isabetlidir. Yaşanmış ilk sosyal laboratuvar da bellidir.
Önemli bir husus, dinî olanla olmayanı biribirine karıştırmamaktır. Her şeye dini bulaştırmanın bir anlamı da faydası da yoktur. Böyle bir tutum, dine saygısızlığa yol açar ve hatta dine zarar verebilir. İş, meşru bir iş ise, Allah adı ile başlanır, bu yeterlidir.
O iş doğrudan dinî ilgilendirmiyorsa, dünyevî, ahlakî-sosyal sınırlarda bir mesele ise, araya üstelik törenleştirerek illa dini sokmanın bir âlemi yoktur. Mesela, kahve pişirildiğinde, içmeden ve sıcakken 116 defa kaviyyun, celle celaluhu demek lazımdır, diyenlerin yaptığı nedir? Kahve pişirmeden önce abdest alacaksın, besmele çekeceksin (sadece burası doğrudur), alet edevatı sağ elinde tutacaksın, kıbleye dönerek bir dua
okuyacaksın. Kahveyi içmeye sunarken ayrı bir dua okuyacaksın... Biz abartmadık, abartılmış ve karikatürleştirilmiş bir örnek seçtik. Benzer çok örnek günlük hayata musallat edilmiştir. Su içerken sol elini başının üstüne koyacaksın. Gece tırnak kesilmez. İkaz doğrudur, çünkü sağlık bakımından sakıncalıdır. Kesilen tırnak
parçalarının nereye gittiği belli olmaz. Hele elektrik olmadığı devirlerde. Ayrıca parmağımızı da kesebiliriz. İyi de bunun din ile ne ilgisi var? Günahla menetmeye çalışmışız. İstenmeyen, çirkin ve yanlış bir şeyi önlemek istediğimizde din
kullanılmıştır. Haklı olsak bile, dini her şeye bulaştırmak, dine saygısızlıktır. Örf var, adet var, ahlak ve adab-ı muaşeret kuralları var, akıl var, tecrübe var, kamuoyu var.
İstenmeyen veya istenen şey buralara dayandırılabilir ve zaten dayanırlar. Dinin kendisi
de bu üsluba yer vermiştir. Kur’an’da geçen ma‘ruf kavramı buna aittir.
İslam doğru anlaşılamamıştır
Dinî-sosyal, dinî-hukukî, dinî-iktisadî, dinî-siyasî meseleleri ve daha birçoğunu teker teker ele alıp, İslam’ın kaynaklarına, ruhuna, özüne, hedefine, Hz. Peygamber’in tavrına uygun şekilde tekrar yorumlamak zorundayız. İslam doğru anlaşılamamıştır, siyaset ve menfaatlere alet edilmiştir, insanlar işlerine geldiği gibi kurallaştırmış ve kurumsallaştırmıştır demek, gerçeği ifade eder ama yetmez. Doğrusunu teker teker anlatmalıdır.
Acı ve acıtıcı gerçeklerden, acaba dedirttiren meselelerden biri nikâh ve din meselesidir. “İmam nikâhı” diye tutturulmuş gidiyor. İmam nikâhı diye bir şey yoktur.
Yahut nikâhı illa imam veya müftü kıymalıdır diye dinî ve hukukî bir zorunluluk da yoktur. Devlet tarafından görevlendirilmişse, devletin ve milletin onay ve haberdarlığına sunulmuş, kayda geçirilmiş ise, elbette nikâhı imam da kıyabilir. Önce
nikâhın ne olduğuna bakmak lazımdır.
Kadın ve erkek iki kişinin evlenmesine dair akite nikâh diyoruz. Tarihî seyrini, önemli noktalara ışık tutacak kadar bilmek yeterlidir. Toplumu sürü olma tehlikesinden korumak, aile denilen toplumun çekirdeğini, temel yapısını oluşturmak, toplumu sağlık ve disiplin önde olmak üzere birçok beladan kurtarmak için nikâh şarttır. Nikâhta birinci şart aktin bulunmasıdır. Akit, ayrı cinsten iki kişinin rızalarına dayanmalıdır.
Razı olma ikrarından sonra, itiraz edenlerin bulunmaması, iki şahitle temsil edilen toplumun haberdar olması, onayının alınmış olması icabı gelir. Yazı döneminden önce ve küçük toplumlarda bu, grup tarafından kolayca bilinmesi ile sağlanmıştır.
Çekirdek ailenin olmadığı
bir insan topluluğu yoktur
Genişlemiş ve kalabalıklaşmış toplumlarda, yazının olduğu dönemde bu iş kayıt tutularak sağlanır. Önemli olan toplumun ve devletin hafızasına geçirmektir. Dinin önem arz ettiği toplumlarda, bu işe dinî kavramlar, dualar eklenebilir. Bu usul güzel fakat elzem değildir, olmaması nikâhın meşruiyetini ortadan kaldırmaz.
İnsanlar sürü hayatı yaşamamışlardır. İlk grup giderek çoğalıp yine gruplar hâlinde ayrılarak çevreye dağılmışlardır. Gruplar içinde cinsel hayat, rasgele, keyfî, serbest olmamış, seçici, haberli, anlaşarak olmuş, birliktelikler oluşmuştur. Zorbalıklar ve diğer olumsuzluklar elbette vuku bulmuş, fakat bunlar kuralları pekiştirmekten başka işe yaramamıştır. Aile sosyologu Carle C. Zimmerman başta olmak üzere sosyolog ve
autropologlara göre çekirdek ailenin olmadığı bir insan topluluğu yoktur. Hayvanların bile çoğunda aile oluşumu görülmektedir. Ancak bunlarda içgüdüsel, insanda bilinçseldir. Bazı ideoloji mensuplarının söyledikleri aykırılıklarına bilimsel ve gerçek değeri bulunmamaktadır. Genişlemiş aile türlerinde, klan, anaerkil, ataerkil, ne olursa olsun, bu genişleme kan bağıyla oluşmuş, evlenmelerde iç evlenme yasağı (ekzogami), dış evlenme yasağı (endogami), evlenmenin kontrol altına alınması ve kurallara bağlanması demektir. Bu arada sapmalar yaşanmış, ama her defasında toplum bunları
kınamış ve hizaya sokmuştur. Klandaki veya aşiretteki kurallarla, şehirleşmiş toplumlardakilerin farklı kuralları, farklı uygulamaları, ama mutlaka kurallara bağlamaları, evliliğin ve ailenin vaz geçilemezliğini gösterir. Tevhid dininin İslam
safhası başladığında, İslam bazı çirkin evlilik usullerini kaldırmıştır.
İnsan cinsinde aile oluşumu, önce biyolojik ve psikolojik bir zorunluluktur.
Sonra sosyal, hukukî safhalar kendiliğinden gelir. İnsan yavrusunun, insan özelliklerini kazanabilmesi için, kendi cinsinden olanlara yakın ilgi ve bakımına ihtiyaç duyduğu bellidir. Dik durmak, iki ayak üzerinde yürümek, konuşmak gibi özellikler, ancak yakın bir ilgi ve bakımla elde edilebilir. Sürü hayatında bunlar kazanılamaz. Hayvanlar kazanabilmektedirler. Çünkü onlar doğarken kendi özellikleriyle veya çok kısa
zamanda kazanarak dünyaya gelirler. Bazıları hemen, bazıları beş-on dakika içinde
yürüyebilirler. Süt emmeyi kendileri başarırlar. İnsan yavrusu bunlardan mahrumdur.
Fetüs hâlinde dünyaya gelmiştir. Biyolojik, psikolojik ve sosyal, kendi özelliklerini
kazanabilmesi için yakın bir ilgi ve ihtimama muhtaçtır. Herhangi bir sebeple çok küçükken aileden kopmuş, hayvanlar arasında yaşayabilme şansı bulmuş örnekler üzerinde araştırmalar yapıldığı, bu örneklerin dünyada 54 adet olduğu, bilim dünyasınca meşhurdur. Bu çocuklar insan özelliklerini gösterememişlerdir. Bazıları
eğitilebilmiş, bazıları eğitilememiş ve kısa zamanda ölmüşlerdir (bkz. Claudie Bert,
Yabani Çocuklar: İnsan Tabiatına Dair Sorunlar; Nicolas Journet, Evrenselden Özele
Kültür [çev. Yümni Sezen], s. 55-62).
Çok geniş tecrübe ve bilimsel alanı kaplayan aile konusunda bu kısa ve özet bilgileri vermemizin sebebi, ailenin zorunluluk ve önemini, bunun için de birliktelik aktinin, nikâhın zorunluluğunu anlatabilmek içindir. Eğer modern toplumlarda, özellikle Batı dünyasında, bazı zorunluluklardan kaçınılıyorsa, bunlar aileyi kaldıracak güçte değildirler. Bu insanlar ya çocukları olmaktan uzak durmakta, yahut doğan çocuklar için mecburen aile hayatına dönmekte, yahut da ailenin yerini aile benzerleri almaktadır. İnsanî, tabiî ve tarihî zorunluluk değişmemektedir.
Batı dünyasının örnek olduğu modern hayatta, nikâhsız evlilik (buna evlilik değil, nikâhsız serbest cinsel ilişki demek daha doğrudur), sürü hayatına bir özlem olmayıp, “özgürlük istismarı” ve bu istismarın üzerinde inşa edilen yozlaşmadır. Ayrıca bıktırıcı kural ve otoriterliklerden kaçış olarak değerlendirilebilir.
Din, özel ve özellikli bir alandır
Ne olursa olsun, insan toplumlarında evlilik, aile ve nikâh şarttır. Nikâh, insanî, sosyolojik ve hukukî bir zorunluluktur. Ancak burada üzerinde durmak istediğimiz konu, bunun da birçok mesele gibi dine boyanmak istenmesidir. Nikâh, ayrı cinsten iki kişinin, erkek ve kadının, kendi iradeleriyle akdi, toplumun bundan haberdar edilmesi, yani gizlice değil, şahitle ve alenen gösterilmesidir. Toplumun ve teşkilatının (devletin) hafızasına geçirilmesi de şarttır. Yazısız dönemlerde, küçük ve herkesin birbirini
tanıdığı toplumlarda bu iş kendiliğinden hafızaya kaydedilmiş demektir. Geniş ve kalabalık toplumlarda bu durum yazılarak ifade edilir. Dini öne çıkaran toplumlarda, bu işleme, isteyenler için, dinî kavramlar eklemek, dua etmek, güzeldir,
olgunlaştırıcıdır, terbiyevîdir, ama elzem değildir. Daha fazla faziletli olduğuna böylece inanılabilir, fakat zorunlu değildir. Dinî işlem eklenmezse, nikâh geçerliliğini kaybetmez. Neden böyledir? Çünkü bu, hukukî bir iştir. Ortada hukuk, yani haklar söz konusudur. Bunun içerisine dinî inançlar zaten kendiliğinden girmiştir. Açıkça ifade
edilmiş bir dinî tören olsun olmasın, yahut hangi din ve mezhep olursa olsun, hukuk, ahlak gibi evrensel niteliğini korumaktadır. Din, özel ve özellikli bir alandır. Toplumlarda değişkenlik gösterebilir. Hukuk ve ahlak ise genel zorunluluklar alanıdır.
Örf ve adetleri, bağlantıları bulunsa da ahlak ve hukukla karıştırmamak gerekir. Pratik olarak şöyle diyelim: Farz edelim ki din olmasaydı, yalan söylemek veya hırsızlık yapmak, yahut birini kandırmak yine kötüydü, suçtu. Nikâh bu türden bir hukuki işlem, bir sözleşme, maddi-manevî birlikteliğin irade ve düzen vasıtasıdır. Bu arada şunu unutmamalıdır: Ahlak, hukuk gibi evrensel alanların evrensellikleri, şekilleri değil, ilkeleridir.
Nikâh hukuki bir işlemdir
Nikâhla ilgili dinî vurgu yapılan alana bakalım: Hz. Peygamber, peygamber olmadan önce Hatice ile evlenmişti. Nikâhı kıyılmıştı. İkisi de müşrik değillerdi, hanîf idiler ama nikâh, henüz başlamamış olan İslami usullere göre kıyılmış değildi. Kim kıymıştı? Ağır basan rivayete göre, Hatice’nin yakın akrabası, Hristiyan rahibi Varaka
b. Nevfel kıymıştı. Başka bir yetkili de olabilir. Kim kıyarsa kıysın, bu nikâh, Peygamber olduktan sonra, tazelenmemiştir. Geçerliliği devam etmiştir. İslam nazil olduktan sonra İslam’a giren evli çiftlerin, sahabe adını alacak olanların mevcut
nikâhları geçerliliğini muhafaza etmiştir. Hz. Peygamberle ve Müslümanlarla cedelleşen müşriklerin nikâhları değil, inançları sorun olmuştur. Evliliklerine ve aile meşruiyetlerine bir şey denmemiştir. Şimdi Müslümanlığa geçen Hristiyan karı-kocanın nikâhlarını tazeletiyor muyuz?
Bu gibi olaylar, zarurî müsamahalardır diye düşünenler olabilir. Yani zaruretler, yasak olanların yasaklığını ortadan kaldırır kuralı öne sürülebilir. Öyle değildir. Çünkü zaruret kalkınca meşruiyet de kalkar, yasak hâl döner. Meselâ domuz eti haramdır.
Ölecek kadar aç biri, bir miktar yiyebilir. Fakat zaruret kalkınca domuz etinin haramlığı
devam eder, yiyemezsin. Din, şartları yerine getirilmiş meşru nikâhları, zarureten değil,
hukuka uyulmuş olduğu için kabul etmiştir.
Nikâh akdinin bozulmasında da hukuk geçerlidir. Bu da nikâhın hukuki bir işlem olduğunu gösterir. Taraflardan biri, ben seni boşadım demekle iş bitmez. İslam’da var zannedilen, gerçekte İslam’a iftira edilen böyle bir işlem. İslam’da yer almaz.
Boşanma için Kur’an, şartlar ve kurallar getirmiştir (bk. İlgili ayetler; Yümni Sezen, Aldatılmamak İçin Anlamak, “İslamda Reform Meselesi”, s. 413-415). Zeyd ve Zeyneb, ikisi de istediği halde, Hz. Peygambere (devlete), o da Allah’a onaylatmadan
ayrılma olmadı. Arap adaletlerinden birine göre, zıhâr yapan bir erkek Müslüman’ın hanımı, ayrılmak istemedi, kocasıyla mücadele etti, hâlini Hz. Peygamber’e arz etti. Kesin karar gecikince, Allah’a şikâyette bulundu. Vahiy geldi, kadın haklı bulundu, boşanma olmadı. İlgili sûre, mücadele sûresi adını almıştır ve ilk ayetleri bu olaya aittir.
(Zıhâr: Bir erkek, karısına “senin sırtın anamın sırtına benziyor” deyince, artık o kadın, anası gibi olmuş oluyor, boşanma sebebi sayılıyordu.)
Kızın rızası alınmadan yapılmış nikâhları, kendisine başvurulduğunda Hz. Peygamber iptal etmiştir (bk. Yümni Sezen, Aldatılmamak İçin Anlamak, “İslamda Reform Meselesi”, s. 412-413).
Bugün Müslüman bir ülkede, Müslüman’ın bir nikâh töreninde, Allah’a hamdetmek, Hz. Peygamberi anmak, ilgili bazı ayetler okumak, Adem ile Havva, Hz. Peygamberle Hatice, Ali ile Fatıma gibi aralarında bir uyum ve kaynaşma olmasını istemek, iyi çocuklar verilmesi için dua etmek, tekrar edelim ki güzeldir, ama elzem
değildir. Bunlar olmadan nikâh geçerliliğini muhafaza eder. Din, ne cehalete ne istismara kurban edilmemelidir. Evli veya bekar Müslüman
bir erkeğin birçok kadınla yatıp, imam nikâhlıyız denmesine izin veren bir İslam mı sahnelenmek isteniyor? Bugünümüze ve geleceğimize yazık olmaz mı? Sonra da kalkıp, modern hayatta nikâhsız evlilik çoğalıyor diye şikâyet ederiz. Samimiyet bunun neresinde?
