Bu hafta Nahçıvan'da idim. Azerbaycan İlimler Akademisi Nahçıvan Bölmesi'nin davetlisi olarak Akademi'de "Oğuzların Dünya Tarihindeki Rolü ve Oğuznameler" konulu bir konferans verdim. Bu vesileyle Nahçıvan'ı yakından görme ve tanıma imkânı buldum.
21 yıl önce, 1996 yılında gördüğüm Nahçıvan, eskimiş ev ve sokaklarıyla terk edilmiş bir kasaba görünümündeydi. Bugünkü Nahçıvan bambaşka bir şehir olmuş. Modern, çağdaş fakat millî, sakin bir huzur şehri. Âdeta yeniden kurulmuş. Eski evler yenilenmiş, her tarafa geniş caddeler açılmış, pırıl pırıl, yepyeni binalar yapılmış, tarihî eserler Azerbaycan söyleyişiyle berpâ (restore) olunmuş. Fakat en önemlisi, mimari eser ve abidelerin çevresindeki alabildiğine açıklık. Hiçbir mimari eser ve anıt, hemen yanına yüksek binalar yapılarak boğulmamış. Meydanlar, parklar ve koruluklar, Aras'ın kıyısındaki bu tarihî şehri âdeta bir cennet hâline getirmiş.
Azerbaycan İlimler Akademisi'nin Akademik İsmayil Hacıyev'in başkanlığındaki Nahçıvan Bölmesi'nde 245 bilim adamı ve uzman faaliyet göstermektedir. Bölme'nin dört enstitüsü vardır: 1) Tarih-Arkeoloji-Etnografya, 2) Güzel Sanatlar - Dil ve Edebiyat, 3) Tabii İhtiyatlar (yer altı kaynakları), 4) Biyoresurslar (hayvan, bitki ve toprak). Ayrıca bir El Yazmalar Fondu ve bir de Astrofizik Rasathanesi bulunmaktadır. Birçok ilmî toplantılara ev sahipliği yapan Bölme, ilmî yayınları ile göz doldurmaktadır. Akademi'nin yayımladığı üç ciltlik Nahçıvan Tarihi'ni inceledim ve Türk döneminin çok kısa bir özetini çıkardım:
Nahçıvan, Büyük Selçuklu Sultanı Alpaslan'ın 1064'teki fethinden bugüne kadar kesintisiz bir şekilde Türk yurdudur. 11. ve 12. yüzyıllarda Büyük Selçukluların şehzadeler şehri olan Nahçıvan, 1146'da İldenizlilerin hâkimiyetine geçmiş ve onların başkenti olmuştur. 1231'de Çengizliler tarafından alınan Nahçıvan, 1258-1336 arasında İlhanlıların hâkimiyetinde kalmıştır. İlhanlıların son devirlerinde ve İlhanlılardan sonra Çobanlılar, Calayırlılar ve Muzafferîler arasında çekişilen ve daha çok Calayırlılar elinde kalan Nahçıvan, 1387'de Emir Temür tarafından alındı. 1412-1467 arasında Karakoyunlular, 1467-1501 arasında Akkoyunlular Nahçıvan'ı idare ettiler.
15. yüzyıl boyunca Nahçıvan'ı da yöneten Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türk devletleri çok geniş topraklara sahipti. Bugünkü Doğu ve Güney-Doğu Anadolu, Irak, İran, Güney ve Kuzey Azerbaycan (bugünkü Ermenistan ve Gürcistan dâhil) bu iki Oğuz devletinin hâkimiyet sahasında idi.
1501 yılında Nahçıvan Safevilerin eline geçti. 16. asırda ve 17. asrın ilk yarısındaki Osmanlı - Safevi savaşlarında Nahçıvan, çok kısa sürelerle Osmanlılar elinde kaldıysa da esas olarak Safevilerin hâkimiyetinde bulunmuştur. En uzun süreli Osmanlı hâkimiyeti 1588-1603 arasında olmuş, bu yıllarda Osmanlılar Nahçıvan Sancağı'nı kurmuşlardır. 1639 Kasrışirin anlaşmasında Nahçıvan Safevilerde kalmıştır. Safevilerin iyice zayıfladığı yıllarda, 1724'te Nahçıvan tekrar Osmanlıların eline geçmiş ve burada ikinci defa olarak Nahçıvan Sancağı oluşturulmuştur. Bu tarihlerde Osmanlılar bölgede bir tür nüfus sayımı yaparak Nahçıvan Sancağı Mufassal Defteri'ni düzenlemişlerdir.
1736-1747 arasında bütün İran'ı, Azerbaycan'ı ve dolayısıyla Nahçıvan'ı Afşar Nadir Şah yönetmiştir. 1747'de Nahçıvan Hanlığı kuruldu. Hanlığın kurucusu, Kengerli sülalesinden Haydargulu Han'dır. Bütün Azerbaycan hanlıkları gibi Nahçıvan Hanlığı da Rus işgaline uğramış ve 1827'de Çarlığın eline geçmiştir.
28 Mayıs 1918'de Müstakil Azerbaycan Cumhuriyeti kuruldu. Ermenilerin tedhiş ve katliam hareketleri üzerine, Osmanlı Türk hükümetinin kurduğu Kafkas İslam Ordusu, 25 Mayıs 1918'de Gence'ye yerleşmiş ve Müstakil Azerbaycan Cumhuriyeti'ni Ermenilere karşı koruma altına almıştı. Ancak 30 Ekim 1918'deki Mondros Mütarekesi gereğince Osmanlı Türk ordusu Azerbaycan'dan çekilmek zorunda kaldı. Nahçıvan, Ermeni saldırılarına karşı kurulan Araz Türk Cumhuriyeti'nin merkezi oldu. Fakat Sovyet Kızıl ordusu 28 Nisan 1920'de Bakü'ye, 28 Temmuz'da Nahçıvan'a girdi. Nahçıvan önce Sosyalist Cumhuriyet, 09 Şubat 1924'te de Muhtar Cumhuriyet hâline getirildi. Bugün bağımsız Azerbaycan'a bağlı bir özerk cumhuriyettir. 45 milletvekilinden oluşan bir Âli Meclis'i (parlamentosu) vardır; Âli Meclis'in başkanı Vâsif Talıplı, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ni bakanlarıyla birlikte yönetmektedir.
