Muz Cumhuriyeti, ekonomisi tamamen tek bir ürün veya kaynağın ihracatından elde edilen gelire bağlı olan, siyasi açıdan istikrarsız ülkeler için kullanılan dünyada yaygın bir tabir. Ekonomileri yabancı sermayeli şirketler veya endüstriler tarafından kontrol edilen ülkeleri tanımlayan bu aşağılayıcı tabirin oldukça karanlık bir tarihi var. .
MUZ CUMHURİYETİ TABİRİNİN ORTAYA ÇIKIŞI
"Muz Cumhuriyeti" tabiri ilk defa 1901 yılında Amerikalı yazar O. Henry tarafından kaleme alınan Cabbages and Kings (Lahanalar ve Krallar) adlı siyasi romanında ekonomisi, halkı ve hükümeti Amerikan sermayeli United Fruit Company tarafından sömürülen Honduras'ı tanımlamak için kullanıldı.
Muz Cumhuriyeti olarak tanımlanan toplumlar tipik olarak iş dünyası, siyasi ve askeri liderlerden oluşan küçük bir yönetici ve daha geniş bir yoksul işçi sınıflarından oluşan ve sınıflar arası geçişin imkansıza yakın olduğu bir yapıya sahiptir.
Yönetici sınıfın oligarkları, işçi sınıfının emeğini sömürerek ülke ekonomisinin tarım ya da madencilik gibi birincil sektörlerini kontrol ederler. Sonuç olarak "Muz Cumhuriyeti", muz tarlaları gibi büyük ölçekli tarımsal faaliyetlerden yararlanma hakkı için yabancı şirketlerden rüşvet talep eden ve alabildiğine yozlaşmış bir diktatörlüğü tanımlamak için kullanılır.
MUZ CUMHURİYETLERİNE 2 ÖRNEK
Muz Cumhuriyetleri'nde hem tarım arazileri hem de kişisel servet eşitsiz bir şekilde dağıtılır. 1900'lerin başında çok uluslu Amerikan şirketleri, bazen ABD hükümetinin de yardımıyla, bu koşullardan yararlanarak Honduras ve Guatemala gibi Orta Amerika ülkelerinde "Muz Cumhuriyetleri" kurdular. 21. yy.'ın başından sonra bu cumhuriyetler özellikle Ortadoğu'da yaygınlaştı.
HONDURAS
1910 yılında Amerikalı Cuyamel Fruit Company, Honduras'ın Karayip kıyılarında 15.000 dönümlük tarım arazisi satın aldı. O dönemde muz üretimi, Cuyamel Fruit'in ana rakibi olan Amerikan United Fruit Company'nin hakimiyetinde idi.
1911 yılında Cuyamel Fruit'in kurucusu Amerikalı Sam Zemurray, Amerikalı paralı asker General Lee Christmas ile birlikte başarılı bir darbe düzenleyerek Honduras'ın seçilmiş hükümetini, yabancı şirketlerin dostu olan General Manuel Bonilla başkanlığındaki askeri bir hükümetle değiştirdi.
1911 Darbesi, Honduras ekonomisini felce uğrattı: iç istikrarsızlık, yabancı şirketlerin ülkenin fiili yöneticileri olarak hareket etmesine olanak sağladı. 1933 yılında Sam Zemurray, Cuyamel Fruit Company'i feshederek rakibi United Fruit'in yöneticiliğini üstlendi.
Yaşanan değişimden sonra United Fruit kısa sürede Honduras halkının tek işvereni haline geldi. Fakat emperyalist şirket bununla yetinmeyerek ülkenin ulaşım ve iletişim tesislerinin kontrolünü de tamamen ele geçirdi. Şirketin Honduras'ın tarımsal, ulaşım ve siyasi altyapısı üzerindeki kontrolü öylesine güçlüydü ki halk, United Fruit Company'ye ahtapot anlamına gelen El Pulpo lakabını taktı.
Honduras günümüzde de Muz Cumhuriyeti kimliğini devam ettiriyor. Muz, Honduras ekonomisinin hala önemli parçası olmaya devam ederken ve işçiler hala Amerikalı işverenleri tarafından kötü muamele görmekten şikayet ederken, Amerikalı tüketicileri hedefleyen bir başka ürünle meydan okumaya başladı. Bu ürün ise ne yazık ki kokainden başkası değil.
Dünyadaki uyuşturucu kaçakçılığının rotası üzerinde merkezi konumu nedeniyle, ABD'ye giden kokainin büyük bir kısmı ya Honduras'tan geliyor ya da Honduras'tan geçiyor. Uyuşturucu trafiği şiddet ve yolsuzluğu da beraberinde getiriyor. Honduras cinayet oranınında dünyanın bir numarası ve ekonomisi de çökmüş durumda.
GUATEMALA
1950'lerde United Fruit Company gözünü Guatemala'ya dikti. Ülkenin seçimle başa gelen lideri Jacobo Árbenz Guzmán hakkında kara progpaganda yürüten şirket yetkilileri dönemin ABD Başkanları Harry Truman ve Dwight Eisenhower'ı yakın markaja alarak Guatemala Başbakanı'nın aslında gizli bir kominist olduğuna inandırmak için ellerinden geleni yaptılar. Soğuk Savaş'ın hakim olduğu dönemde ABD'nin "kızıl korkusunu" ustalıkla kaşıyan şirket uzun uğraşlar sonucunda amacına ulaştı.
1954 yılında ABD Başkanı Eisenhower, CIA'ya Guatemala Başkanı'na darbe düzenleme görevini verdi. CIA tarafından Başarı Operasyonu adıyla anılan 1954 Guatemala Darbesi ile Albay Carlos Castillo Armas yönetiminde iş dünyası yanlısı bir hükümet başa geçti. United Fruit Company, Armas liderliğindeki hükümetle oldukça iyi anlaştı. Cunta, Guatemala halkının zararına da olsa şirketi zengin eden bir dizi anlaşmaya imza atarak ülkenin sonraki yıllarını ABD'lilere adeta peşkeş çekti.
1960'tan 1996'ya kadar süren kanlı Guatemala İç Savaşı sırasında hükümet, United Fruit Company'nin çıkarlarına hizmet etmek üzere seçilmiş bir dizi ABD destekli askerden müteşekkil idi. 36 yıl süren iç savaş boyunca %83'ü etnik Mayalardan oluşan 200,000'den fazla insan öldü. BM'nin 1999 tarihli raporuna göre Guatemala İç Savaşı sırasındaki insan hakları ihlallerinin %93'ünden askeri hükümetl sorumluydu.
Guatemala hala toprak ve servet dağılımı açısından Muz Cumhuriyeti mirasından muzdariptir. Ülkedeki tarım şirketlerinin %2'si, Guatemala'daki tarım arazilerinin yaklaşık %65'ini kontrol ediyor. Dünya Bankası raporlarına göre Guatemala, Latin Amerika'da en eşitsiz dördüncü, dünyada ise dokuzuncu ülke konumunda.
Guatemala halkının yarısından fazlası yoksulluk sınırının altında yaşarken, yolsuzluk ve uyuşturucuya bağlı şiddet, ekonomik kalkınmanın önündeki en önemli etken olarak kabul ediliyor.
Ülkenin başlıca gelir kaynağı kahve, şeker ve muz olmaya devam ederken bunların %40'ı ABD'ye ihraç ediliyor.
