Zaven Efendi, Hınçak (1887) ve Taşnak Sütyun (1840)
Cemiyetleri
* Bu cemiyetlerin ortak amacı Doğu Anadolu’daki Ermenilerin bağımsızlığını sağlamak, Ermenileri silahlandırmak ve Ermeni milliyetçiliğini yaymaktır.
* Doğu Anadolu’da bağımsız bir Ermeni Devleti kurmak amacı ile Ermeniler tarafından kurulmuştur.
* Merkezleri İstanbul Ermeni Patrikhanesi idi .
* Bu cemiyetlere bağlı Ermeni İntikam Alayları büyük katliamlara giriştiler.
* Ermenileri Fransızlar desteklemiştir.
Ermeni İntikam Alayı
* Adana’da Fransızların yardımıyla kurdukları intikam alayı ile büyük katliamlara girişmişlerdir.
b) Rumların Kurdukları
Cemiyetler:
Ulusal Bağımsızlık Savaşımız sırasında Rumlar, kendi çıkarları için, gizli cemiyetler kurarak, Osmanlı İmparatorluğu’ndan toprak koparmak için çalışmalar yapmışlardır. Rumlar’ın kurdukları pek çok cemiyeti, Yunan Başbakanı Venizelos ve İstanbul’daki Rum Ortodoks Patrikhanesi örgütlemekteydi. Bu cemiyetler, Rum Pontus, Trakya Cemiyeti, İttihat-ı Milli, Mavri Mira, Kordos adları altında çalışmaktaydılar. İstanbul’daki İzci Derneği, Bizans Ordusu’nu kuracaktı. Küçük Asya Cemiyeti, Anadolu Rumlarını isyan ettirecekti. Pontus Cemiyeti, Batum’dan İnebolu’ya kadar Rum-Pontus Devleti’ni kuracaktı. Ayrıca, Matbuat Cemiyeti, Rum Müdafaa-i Milliye, Rum Edebi, Rum Tüccar Cemiyetlerine Yunan Kızılhaçı yardım yapıyordu. Önceleri bunlar, doğuda bağımsız bir Ermenistan kurmak hayalini güden Ermeniler ile birlikte çalıştılar. Daha sonra, İstanbul konusunda anlaşmazlık çıkınca, birbirlerinden ayrıldılar ve bağımsız çalışmalar yaptılar. Trabzon Metropoliti ve Rum delegesi Hrisantos, Trabzon’un Rumlara verilmesi için çalışmalar yapmaktaydı. Anadolu Rum ve Samsun bölgesinde "Müdafaa-i Meşrua" ve "Mukaddes Anadolu Rum", "Rum Muhacirin Cemiyeti", "Merzifon’daki Pontus Cemiyeti" şubesi İstanbul Patrikhanesi’nden direktif almaktaydılar.
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk’ta azınlıklarla ilgili olarak Pontus Rumlarına özel bir yer açar. Pontus meselesini tarihi seyir içinde anlatan Atatürk, Rumların bağımsız bir Pontus hükümeti emeline düştüklerini kaydeder. Ayrıca yabancılar tarafından da nasıl teşvik ve destek gördüklerini, nasıl silâhlanarak yerli halkın üzerinde baskı oluşturduklarını etraflı bir şekilde anlatır. Teşkilât merkezlerinin de sık sık toplandıkları kiliseler olduğunu söyler.
Asıl merkezin ise İstanbul’daki Rum Patrikhanesi olduğu görüşündedir. Pontusçu çetelerin faaliyetlerine karşı tedbir olarak 15’inci Kolordunun faaliyetleri ve halkın silahlandırılarak milli teşkilâtın kurulduğunu söyler. Ayrıca aralarında Pontusçu Rumların faaliyetlerinin de bulunduğu iç karışıklıkların önlenmesi maksadıyla Nurettin Paşa komutasında Merkez Ordusu’nun kurulduğunu açıkladı.
