BBC Türkçe, ABD''deki Jackson Laboratuvarı''nda bağışıklık sistemi profesörü Derya Unutmaz''a virüsle ilgili sorular sordu ve birbirinden ilginç cevaplar aldı.
İşte BBC Türkçe''den Burak Abatay soruları ve Derya Unutmaz''ın cevapları;
Maymun çiçeği yeni bir virüs mü?
Yeni bir virüs değil. Maymun adını alması da 1958 yılına dayanıyor. O sırada maymunlardaki bir salgın sonrası keşfedildi. Ancak çoğunlukla maymunlardan insanlara geçmiyor. Daha küçük; sincaplar, fareler, sıçanlar gibi hayvanlardan insanlara geçişi daha sık görülüyor.
Virüsün özelliği, çiçek virüsüne benzemesi. Tabii çiçek virüsü artık dünyada yok. Aşılarla yok edildi. Ona bir miktar benziyor ama o onun kadar ölümcül veya tehlikeli değil. Aynı aileden geliyor. Genel olarak Orta ve Batı Afrika''da görülüyor. Başka virüslerde olduğu gibi çoğunlukla hayvandan insana geçişler oluyor.
Afrika''daki virüsün de iki tipi var. Bunlardan biri Orta Afrika''da Kongo civarında olanı. Bu biraz daha tehlikeli. Ölüm oranı yüzde 10''lar civarına çıkabiliyor.
Diğeri de Batı Afrika''da Nijerya civarında olan. Ölüm oranı yüzde bir ya da daha altında. Genel olarak daha hafif geçen bir varyant oluyor.
Virüs nasıl bulaşıyor?
Maymun çiçeği virüsü insandan insana vücut sıvılarından geçebiliyor, buna solunum yoluyla ağızdan çıkan sıvılar da dahil. Ama bu virüs koronavirüs gibi havada asılı kalabilen bir virüs değil o. Çok yakın bir temasta olmak lazım. Yani enfekte olmuş ve semptom gösteren kişiyle fiziksel bir ilişkide olmanız lazım.
Virüsün bir kuluçka evresi var. Bu kuluçka evresi 21 güne kadar çıkabiliyor. Ama virüs kuluçka devresinde bulaşıcı olmuyor. Bu, bu virüsü koronavirüsten ayıran çok önemli bir özellik. Virüsün bulaşması için semptomların bir miktar başlamış olması lazım.
Virüsün cinsel ilişki sırasında geçme olasılığı da var. Şu son vakaların biraz ona yönelik olduğu da düşünülüyor. Bunun nadir nadir bir durum olduğunu düşünüyoruz.
Semptomları neler?
Bir süre sonra vücutta zaten lezyonlar, döküntüler oluşuyor. İçi sıvı dolmaya başlıyor genelde. Biraz suçiçeğine de benzer ama çiçeğe daha çok benziyor. Lenf bezleri büyüyor. Bu önemli bir semptom. Virüs, o lezyonların içindeki sıvılardan da geçebilir.
Maymun çiçeği hangi noktada riskli olabilir?
Genel halk sağlığı açısından şu anda bunu bir riski olarak görmüyoruz. Çünkü insandan insana bulaşma olasılığı çok düşük. Fakat şu anki durum biraz garip. Garip kelimesini kullanıyorum çünkü virüsün bulaşma yolları ile uyumlu bir bulaş gözükmüyor. Çünkü daha önce de Avrupa ve Amerika''da 6-7 kere böyle ufak salgınlar oldu. Ama bu şu ana kadarki en büyüğü, yani en fazla yaygın olanı.
Örneğin Amerika''da lokal bir bölgede, Afrika''dan getirilen hayvanlardan bir sıçrama oluyor. O bölgede 20-30 kişi enfekte oluyor. Hemen hızlı bir şekilde takip edip birinci hastayı bulabiliyorsunuz. Şu anda olan durumda, örneğin İngiltere''de ilk gün 9 vaka görülmüştü. Birisi Afrika''dan gelmiş, Nijerya''dan. Ama diğerlerinin o yolcuyla bir ilişkisi yok. Ve onlar nereden bu virüsü kaptı belli değil.
Virüsün böyle izole olarak görülmesi oldukça garip bir durum. Bu kişilere kimden bulaşıyor, nasıl bulaşıyor? Daha yaygın bir durum mu var? Bu bizi birazcık şaşırtıyor ama bunu söylerken de, Covid gibi bir pandemi oluşturacak bir durum olduğunu hiç zannetmiyorum. Çünkü virüsün bulaşma yolları belli. Ne kadar da mutasyona uğrasa onu çok fazla değiştiremez. Fakat bir gariplik var, bunu söyleyebilirim. Belki bir miktar değişti virüs. Cinsel yolla daha kolay bulaşmaya başladı. HIV gibi bir duruma geçmiş olabilir. Onu da önlemek mümkün tabii ama bunlar şu anda araştırma safhasında.
Peki bu durumda cinsel ilişkide korunmak virüse karşı işe yarar mı?
Eğer ki virüs, ilişki sırasında geçiş sağlayabiliyorsa, ki bu normal yolu değil aslında, evet yarayabilir. Eğer böyle bir şey varsa HIV''de olduğu gibi korunma işe yarayabilir. Ama cinsel ilişki sırasında diğer vücut sıvılarından da elbette bulaşma olasılığı var.
Virüsün asemptomatik zamanda ve kuluçka sürecinde kişiden kişiye bulaşmadığını biliyoruz. Semptomlar ise çok net. Döküntüler ve yüksek ateş. Bu sırada da kişilerin cinsel ilişkide bulacağını zannetmiyorum. Ama semptomsuz zamanda eğer cinsel ilişkiyle geçiyorsa tabii bunu korunmayla önlemek mümkün olabilir.
Bir garip nokta da vakaların çok büyük bir çoğunluğu erkek olması. Bu da başka ilginç bir durum.
Virüsle ilgili araştırmalar yapılıyor mu?
Bilim insanları virüsü sekanslamaya başladı. Sekanslama demek virüsün tüm genomlarını çözmek demek. Virüsün görüldüğü yerlerde virüsün bulaştığı kişilerde ortak bir taraf var mı? Bunlar aynı virüsler mi ve aynı kişiden mi çıkmış? Bunu oradan tespit etmek mümkün olabilecek.
Afrika''ya ziyaret etmiş bir kişi Kanada''ya, başka bir kişi de Avrupa''ya da getirmiş olabilir. Ya da virüs bir kişiden de üremiş olabilir. Bunu açıklamak zor olur ama bunlara dedektif gibi bakmak gerekiyor. Ülkeler bazında çıkmış olması bizi biraz şaşırtıyor. Hiç normale uymayan bir bulaşma biçim olduğu için devletleri bir miktar endişelendirdi.
Maymun çiçeğinin tedavisi mümkün mü?
Spesifik bir tedavi yok bu virüse karşı. Doğrudan bir ilaç yok şu anda ama virüse yakalananların büyük çoğunluğu hastalığı hafif geçiriyor. Hafif olanların Batı Afrika''dan geldiğini varsayıyoruz. Ama orada bile yüzde 1 bile olsa ölümcül bir durum olabilir. Binlerce kişiye bulaşırsa o zaman ölümler başlayabilir.
Genel olarak palyatif denilen, semptomlara yönelik bir bakım, tedavi oluyor. O lezyonların enfekte olmamasını sağlamak lazım.
Virüsün aşısı var mı?
İki aşı var. Bunlardan birisi çiçek aşısı. Ama bu aşı artık kullanılmıyor. 80''li yıllarda dünyadan çiçek virüsü yok edildi aşıyla. 50 yaşın üstünde olanlar çiçek aşısı oldu. Örneğin benim kolumda hala izi duruyor. 1970''li yıllarda çocukken olmuştum. Sonra çiçek aşısı bırakıldı. Ama çiçek aşısı bu virüse karşı yüzde 85 oranında etkili. Çünkü iki virüs de benzer ve aynı aileden geliyor. Bu bakımdan bazı ülkeler çiçek aşısı depolamaya başladılar ya da üretim yapılıyor. Şu anda herkese aşı yapılacak bir durum yok. Ama bağışıklığı bastırılmış kişilere veyahut belli bölgelerde aşı yaptırılabilir.
İkinci olarak da maymun çiçeği virüsüne karşı da bir aşı geliştirildi. Çok nadir görüldüğü için yaygın olarak kullanılmıyor. Ancak Afrika''yı ziyaret edecek kişilere yapılıyor. Bunun da hızlı bir şekilde üretime geçmesi mümkün olabilir.
Şu an için endişelenecek bir noktaya geleceğini zannetmiyorum. Ama dediğim gibi garip bir durum da söz konusu. Bu yüzden temkinli olmakta fayda var.
Virüsün yeni varyantları mümkün mü?
Mümkün elbette. Afrika''da da çeşitli varyantlar tespit edildi. Covid gibi insandan insana çabucak bulaşabilecek bir hale gelemeyebilir ama örneğin cinsel ilişki sırasında bulaşma özelliği kazanmış olabilir. Ya da insandan insana geçişi biraz daha hızlandırmış olabilir. Ama önümüzdeki haftalar içerisinde sekanslama neticesinde daha iyi anlayacağız.
Türkiye''de de bir vaka görülürse insanlar nasıl önlem almalı?
Açıkçası bireysel olarak şu anda panik yapacak, endişe edecek bir durum yok. Böyle bir durumda tek yapabileceğimiz önlem sosyal mesafe ve maske olacaktır. Ama vakaların ortaya çıkması durumunda da mevcut koşullarda bulaşma olasılığı çok yüksek değil.
Onun dışında sağlık personelinin dikkat etmesi lazım. Lezyonlu hastaların hastaneye yatması durumunda sağlık çalışanlarının lezyonlara doğrudan temas etmemesi lazım. Hastaları dikkatli bir şekilde izole etmek lazım. Orada riski biraz daha büyük. Bu yüzden sağlık personeli daha iyi önlemler alması lazım.
Ancak şimdilik halk düzeyinde Covid''de olduğu gibi önleme şu anda çok gerek yok. Ama tabii ki riskini sıfıra düşürmek istiyorsanız uçak yolculuklarında maske takılabilir.
Koronavirüsün maymun çiçeği virüsü üzerinde dolaylı ya da doğrudan etkileri var mı?
Doğrudan bir ilişki olduğunu zannetmiyorum. Ama pandeminin sonuna doğru geldiğimiz için seyahatlerde bir artış oldu. 2 yılın ardından Afrika''ya daha fazla seyahat yapıldı. Bu geçiş olasılığını artırmış olabilir.
Öte yandan koronavirüs nedeniyle insanlar hala tetikte. Eskiden de maymun çiçeği virüsünü görülürdü. Ancak bu kadar çok fark edilmiyordu. Bunlar gibi dolaylı neden olabilir.
Virüsle ilgili cevap bekleyen sorular neler?
En büyük soru, epidemiyolojik olarak virüsün bulaşma biçimi biraz garip geliyor. O yüzden sekansları bekliyoruz. Aynı virüsler mi, yoksa farklı virüsler mi oluştu? Virüs bağışıklık sisteminden mi kaçabiliyor? Neden şu ana kadar çoğunlukla erkeklerde görüldü? Vakalar daha genç bir nüfustan; bu, çiçek aşısının 50 yaşın altında çok nadiren yapılması nedeniyle aşılama ile alakalı olabilir mi? Bu soruları zannediyorum çok hızlı bir şekilde cevaplamaya başlayacağız.
