Hazine ve Maliye Bakanı Nureddin Nebati, MÜSİAD Genişletilmiş Başkanlar Toplantısı''nda konuştu. "Biz Ortodoks politikaları bir tarafa koyduk. Artık heterodoks politikalar var" diyen Nebati''ye ünlü ekonomist Mahfi Eğilmez''den heterodoks ekonomi politikası yanıtı geldi.
"ORTODOKS VE HETERODOKS POLİTİKALARIN NELER"
Sosyal medya hesabından paylaşımda bulunan Mahfi Eğilmez, "Gündemde heterodoks ekonomi politikası var. Ortodoks ve heterodoks politikaların neler olduğunu bu yazımda anlatmıştım" diyerek, 2013 yılında kaleme aldığı "Ortodoks ve Heterodoks Ekonomi Politikaları" başlıklı yazısını paylaştı.
Eğilmez, aynı paylaşımında "Bu yazımda da yakın geçmişte uyguladığımız heterodoks politikaların özeti ve değerlendirilmesi var" diyerek de 2017 yılında yazdığı "Türkiye’nin Heterodoks Ekonomi Politikası Uygulamaları" başlıklı yazısını paylaştı.
İşte Mahfi Eğilmez''in 2013 ve 2017 yıllarında yazdığı o yazılar:
ORTODOKS VE HETERODOKS EKONOMİ POLİTİKALARI
Ekonomi politikası uygulamalarını yaklaşım biçimi bakımından ikiye ayırmak mümkün: Ortodoks politikalar, heterodoks politikalar.
Dinsel anlamlarını bir yana bırakırsak Ortodoks, Yunanca orthos (doğru) ve doxa (inanç, öğreti) sözcüklerinden oluşan doğru inanç anlamına gelen bir sözcüktür. Ekonomi alanında geleneklere, genel kabul görmüş görüşlere bağlı olan uygulamalara denir. Genel kabul görmüş uygulamalardan oluşan ekonomi politikasına da Ortodoks ekonomi politikası adı verilir. Heterodoks, Yunanca heteros (farklı) ve doxa sözcüklerinden türetilmiş ve farklı inanç anlamına gelen bir sözcüktür. Ekonomi alanında geleneksel görüşlerin ve yaklaşımların dışındaki uygulamaları adlandırmak için kullanılır.
Ortodoks ekonomi politikası:
(1) Maliye politikası
(a) Vergi politikası (vergiler yoluyla ekonomik aktiviteyi etkilemek)
(b) Harcamalar politikası (kamu harcamaları yoluyla talep yaratmak ya da daraltmak.)
(c) Borçlanma politikası (kamu borçlanması yoluyla ekonomideki likiditeyi etkilemek.)
(d) Diğer alt politikalar
(i) Teşvik politikası (vergi teşvikleri vererek yatırımları etkilemek, yönlendirmek.)
(ii) Destekleme politikası (bazı ürünleri kamu kesimi adına satın alarak üreticiye destek vermek. Subvansiyon politikası da deniyor.)
(2) Dışticaret politikası
(a) İhracat politikası
(i) İadeler (ihracat yapanlara vergi iadesi uygulanması.)
(ii) Primler ve destekler (ihracat yapanlara prim ödenmesi.)
(iii) Diğerleri (ucuz girdi desteği gibi.
(b) İthalat politikası
(i) Gümrük tarifeleri (gümrük vergilerinin artırılması ya da indirilmesi yoluyla ithalatın denetimi.)
(ii) Kotalar (ithal edilecek mallara miktar sınırlaması konularak ithalatın denetlenmesi.)
(iii) Diğerleri (dengeleyici vergi uygulaması gibi.)
(3) Para politikası
(a) Dolaysız politika araçları
(i) Kredi tavanı (kredilere belirli bir miktar ya da oran tavanı konulması.)
(ii) Faiz tespiti (piyasada uygulanacak faizler için kamu otoritesince belirleme yapılması.)
(iii) Diğerleri (farklı faiz uygulamaları gibi.)
(b) Dolaylı para politikası araçları
(i) Açık piyasa işlemleri (merkez bankasının senet alarak ya da satarak piyasaya likidite vermesi ya da piyasadan likidite çekmesi.)
(ii) Faiz politikası (merkez bankasının kendi uyguladığı faiz oranlarını değiştirerek piyasadaki faizleri, etkilemesi.)
(iii) Karşılıklar politikası (merkez bankasının banka kaynaklarının bir bölümünü ihtiyat amacıyla alması.)
(c) Kur politikası
(i) Sabit kur (merkez bankası tarafından döviz kurlarının ilan edilmesi ve piyasada bu kurun uygulanması hali.)
(ii) Dalgalı kurda müdahale (kurun piyasada belirlendiği durumda merkez bankasının çeşitli araçlarla kuru yönlendirmesi ve düzeyini belirlemesi hali.)
Heterodoks ekonomi politikası
(1) Gelirler politikası
(a) Ücretlerin sabitlenmesi (dondurulması)
(b) Fiyatların sabitlenmesi
(c) Diğer sabitlemeler
(2) Dış ticarette genel kabulün dışındaki uygulamalar
(a) Damping (pazarları ele geçirmek amacıyla maliyetin altında fiyatlarla malların ihraç edilmesi.)
(b) Tarife dışı engeller (gümrük vergisi, kota gibi önlemler dışındaki uygulamalarla ithalatın zorlaştırılması.)
(Ayrıntıları bu blogdaki bazı yazılarımda ya da Ercan Kumcu ile birlikte yazdığımız Ekonomi Politikası adlı kitapta bulmak mümkün olduğu için burada değinerek geçiyorum.)
Heterodoks ekonomi politikası üzerinde biraz durmakta yarar var. Genellikle gelirler politikası (incomes policy) adından dolayı vergi politikasıyla karıştırılır. Oysa buradaki gelirler politikasından kastedilen şey gelirlerin dondurulmasıdır. Ekonomideki enflasyonist baskıları önlemek amacıyla ücretler belirli bir süre için ya da süre verilmeksizin dondurulur. Buradan güdülen amaç gelir – fiyat çekişmesini kırmak ve enflasyonu denetim altına almaktır. Bu uygulamaya çoğu kez fiyatların, faizlerin, kiraların dondurulması da eşlik eder. Böylece toplumda belirli bir süre hiçbir fiyat ve ücret artmadığında enflasyonist baskının kırılacağı düşünülür.
Heterodoks ekonomi politikası dünyada en çok başta Brezilya ve Arjantin olmak üzere Güney Amerika ülkelerinde uygulanmış ve başarıya ulaşamamıştır. Kısa süreli başarılar söz konusu olsa da işin temeline inilerek getirilecek çözümlerin yerini bu uygulamalar alamamıştır. Bunun temel nedeni süre uzadıkça karaborsanın, el altından yapılan ödemelerin ortaya çıkmasıdır. Bu uygulamalar dönem dönem geçmişte Türkiye’de de uygulanmış ancak geçici bir takım düzeltmeler dışında kalıcı sonuçlar verememiştir.
Yukarıda sıralama yaparken damping ve tarife dışı engelleri de heterodoks politikalar arasında saydım. Bu konu tartışmalıdır. Bu ikisini bu kategoriye koymamın nedeni ikisinin de genel kabul görmüş uygulamalar olmamasındandır.
Bu açıklamalar ve sınıflandırmalar sonrasında soru şudur: TCMB’nin uyguladığı rezerv opsiyon katsayısına (ROK) dayalı zorunlu karşılıklar uygulaması hangi kategoriye girer? Benim yanıtım bu uygulamanın heterodoks politika uygulamaları arasına gireceğidir.
TÜRKİYE’NİN HETERODOKS EKONOMİ POLİTİKASI UYGULAMALARI
Türkiye, her zaman ilginç bir ekonomi görünümü sergileyen bir ülke olmuştur. Zaman geçtikçe ilginçliği de artıyor. Bu ilginçliği bazı konularda heterodoks ekonomi politikası uygulamalarına girip çıkmasından kaynaklanıyor. Son yıllarda bunun örnekleri çoğaldı. Bunlara değineceğim bu yazımda ama önce kavramları yerli yerine oturtmaya çalışalım.
Ortodoks, Yunanca orthos (doğru) ve doxa (inanç, öğreti) sözcüklerinden oluşan doğru inanç, heterodoks ise, yine Yunanca heteros (farklı) ve doxa sözcüklerinden türetilmiş farklı inanç anlamına gelen sözcükler.
Ekonomi alanında geleneklere, genel kabul görmüş görüşlere dayanan öğretiye ve yaklaşımlara ortodoks ekonomi yaklaşımı, bu yaklaşıma dayalı olarak geliştirilen ekonomi politikasına da ortodoks ekonomi politikası adı veriliyor. Buna karşılık ekonomi alanında geleneksel görüşlerin ve yaklaşımların dışındaki yaklaşımlara heterodoks ekonomi yaklaşımı, bu yaklaşımlara dayanılarak oluşturulan ekonomi politikası uygulamalarına da heterodoks ekonomi politikası deniyor.
Türkiye zaman zaman Ortodoks uygulamaların dışına çıkarak heterodoks uygulamalara giriyor. Bunu daha çok ekonomi politikası alanında görüyoruz. Bu konuda özellikle para politikası alanında bazı örneklere verilebilir. Örneğin Merkez Bankasının birden fazla faize sahip olması bu tür uygulamalara örnek olarak verilebilir. Dünyada merkez bankaları genellikle bir faizle piyasaları yönlendirmeye çalışırken (buna politika faizi, referans faizi, merkez bankası faizi gibi adlar veriliyor) bizim Merkez Bankası elindeki 3 faizi de (haftalık ihale faizi, gecelik borç verme faizi, geç likidite penceresi faizi) bu amaçla kullanabiliyor. Son dönemde daha da ilginç bir uygulamaya imza atarak heterodoks politikanın bile ötesine geçti ve geç likidite penceresi faizi gibi farklı amaçlarla kullanılmak için dizayn edilmiş olan faizi referans faizi haline getiriverdi. Bunu yaparken haftalık ihale yoluyla borç verme işlemini yürürlükten kaldırdı ve dolayısıyla adı politika faizi olan haftalık ihale faizini de elimine etmiş oldu (buna karşın dünya listelerinde bizim merkez bankasının faizi olarak hala yüzde 8 oranındaki haftalık ihale faizi görünüyor.) Bugünkü uygulamada Merkez Bankası, bankalara vereceği borcun yüzde 10 kadarını gecelik borç verme faizi (yüzde 9,25) ile ve yüzde 90 kadarını da geç likidite penceresi faiziyle (yüzde 12,25) veriyor. Böylece, Merkez Bankası’nın faizi dünya listelerinde yüzde 8 olarak görünse de gerçek yaşamda ortalama yüzde 11,95 dolayında geçekleşiyor.
Bir başka örnek bu yıl ortaya çıktı: Para ve maliye politikalarının iki farklı yönde hareket etmesi. Ortodoks yaklaşım ekonomi politikasının iki temel alt politikası olan para ve maliye politikalarının aynı yönde uygulanmasının ya da eğer bu politikalardan birisi etkin diğeri izleyici konumunda kalacaksa izleyici konumunda kalacak olanın tarafsız (nötr) kalması gerektiğini vurguluyor.
Merkez Bankası, enflasyonu düşürmek için para politikasını sıkılaştırmışsa maliye politikasının, sıkılaştırılmış olan para politikasına destek vermesi ve mümkünse onun da sıkılaştırılması, mesela kamu harcamalarının azaltılması gerekir. Ya da bu mümkün görünmüyorsa en azından mevcut durumunu koruyarak desteğini o şekilde vermesi gerekir. Eğer para politikası sıkılaştırılmışken maliye politikası gevşetiliyorsa yani mesela kamu harcamalarında artışa gidiliyorsa o zaman para politikasından beklenen sonuç alınamaz.
Bir at arabasını çeken iki at düşünün. Bu iki at araba okunun iki yanına koşulmuş ama koşum takımları biraz gevşek tutulmuş olsun. Bu durumda atlardan birisi arabayı sağa çekerken diğeri sola çekerse araba bir sağa bir sola gider ve hızlı yol alamaz. Hızlı yol alamamanın yanında bu şekilde farklı yönlere çekilme sonucu arabanın oku da kırılabilir. Para ve maliye politikaları arabayı çeken iki ata benzer. Aynı yönde hareket etmezlerse ekonomiye zarar verebilirler.
Türkiye, 2016 yılın son çeyreğinde büyümede ivme kaybı işaretleri vermeye başlayınca o zamana kadar ilk sırada yer almış gibi duran enflasyon hedefi yavaş yavaş masadan kalkmaya ve yerine yeniden yüksek büyümeye dönüş hedefi konulmaya başlandı. Bu çerçevede son 15 yılın en önemli ekonomik hedeflerinden birisi olan kamu mali disiplini yani bütçe açığı ve kamu kesimi borcunu düşürme yaklaşımı da geri plana itildi. Vergilerde indirimler, ertelemeler ve kamu harcamalarında artışlar gündeme alındı. Yani maliye politikası gevşetildi. Bunu ilk 6 ayın sonunda ulaşılan yüksek miktardaki Hazine nakit açığı, Hazinenin daha yılın ilk 7 ayında borçlanma limitine gelip dayanmış olması açık biçimde ortaya koyuyor. Buna karşılık Merkez Bankası, enflasyonla mücadeleye devam ediyor ve ortalama faizi yüzde 11,95 ortalama tutuyor. Özetle söylemek gerekirse Türkiye, 6 aydır sıkı para politikası ve gevşek maliye politikası uyguluyor gibi görünüyor.
Bu aşamada bir soru geliyor akla: Acaba Türkiye gerçekten sıkı para politikası uyguluyor mu? Bunun yanıtı enflasyon oranında gizli. Bütün dünyada enflasyon oranları tarihi düşük düzeylerde iken Türkiye’de niçin 2 haneli enflasyon var?
Merkez Bankası önceki 5 yılda, uzun bir süredir uyguladığı enflasyon hedeflemesine dayalı para politikasını uygulamaya devam etmiş ama bir türlü enflasyonu, hedeflediği oran olan yüzde 5’e indirememişti. Bu yıl da aynı hedefi koydu. Üstelik bu yıl önceki 5 yıla göre daha yüksek bir faiz uygulayarak para politikasını biraz daha sıkılaştırdı. Merkez Bankası’nın dün açıkladığı enflasyon raporunda yılsonu için enflasyon tahminini yüzde 8,7 olarak belirlediğini gördük. Bu tahmin, hedefe göre çok yüksek oranda bir sapmaya işaret ediyor. Dünyada enflasyonun çok düşük düzeylere indiği bir dönemde bizdeki enflasyonun bu kadar yüksek olması Merkez Bankası’nın gerçekten sıkı para politikası uygulayıp uygulamadığı sorusunu gündeme getiriyor. Türkiye, yıllardır yarı gevşek, yarı sıkı para ve maliye politikası uyguladığı için arabanın okunu kırmadan ekonomiyi idare ediyor ama enflasyonu da düşüremiyor.
Türkiye ne kadar ilginç bir ekonomiyse ekonomi bilimi de o kadar ilginç bir bilimdir. Birden fazla hedefi aynı anda yakalama gibi bir şans ancak ve ancak her şeyin aynı anda iyiye gitmesini sağlayacak beklenti değişikliği dönemlerinde olabilir. Mesela Türkiye böyle bir dönemi 2003 – 2008 arasında yakalamış ve bir yandan büyümeyi yükseltirken bir yandan da işsizliği ve enflasyonu düşürmeyi başarmıştı. Bugün o beklentilerden uzaktayız. O nedenle bize o günlerdeki gibi doğrudan yabancı sermaye gelmiyor, onun yerine yüksek getiriden yararlanmaya çalışan sıcak para geliyor. Bu gibi durumlarda birden fazla hedefi aynı anda yakalamak ve o hedefleri sürdürebilmek bir taşla iki kuş vurmak kadar zordur.
Heterodoks politikalar, büyük ölçüde Ortodoks politikaların sulandırılmasına dayanır. Türkiye heterodoks politikaları da sulandırarak iyice farklı politikalar uyguluyor. Sonuçta arabanın oku kırılmıyor ama hedeflere de varılamıyor.
