Körü barsa emdi bu Türk begleri Ajun beglerinde bular yigleri (276)
Bu Türk beglerinde atı belgülüg Toŋa Alp Er erdi kutı belgülüg (277)
Dikkatle bakarsan bu Türk beğleri / Acun beğlerinde en iyileri(dir). // Bu Türk beğlerinde adı bilinen, / Alp Er tonga idi kutu (ikbali) bilinen.
Yime yakşı aymış bu Türk buyrukı Körür köz yarukı ogul kız ok-ı (1163)
Yine güzel demiş bu Türk veziri: / Gerçek! Oğul kız, gören gözün nuru(dur).
Takı munda yigrek ayur Türk ḫanı Kınama yalavaç söz aysa köni (3817)
Türk hanı bundan da iyisini der: / Kınama, elçi doğru söylerse eğer.
Yusuf Has Hâcib ilk iki beyitte, dünyadaki beyler (emîrler, hükümdarlar) içinde en iyi beylerin Türk beyleri olduğunu, onların içinde de en ünlüsü ve en kutlusunun Alp Er Tonga olduğunu belirtiyor.
Üçüncü beyitte, bir Türk vezirinden, dördüncü beyitte de bir Türk hanından vecize aktarıyor. Dört beyitte de Yusuf Has Hâcib'in Türk sözünü, milletimizin adı olarak geniş anlamda kullandığı görülmektedir.
Türk, Kutadgu Bilig'de de çok anlamlıdır; aşağıdaki beyitte, erk ile birlikte "güç, kudret" anlamındadır:
Ay ilig baka kör seniŋde oza Beg erdi ataŋ ilde erk türk tüze (5151)
Bak da gör, senden önce ey hakan! / Ülkede gücü tutan beğdi atan.
Yusuf Has Hâcib, Türkçe sözünü de yedi kez kullanır. Altısında kelime, Türkçe mesel tamlaması içinde kullanılır; bu tamlama "Türkçe atasözü" anlamına gelir.
Negü tir eşit emdi Türkçe mesel Başında keçürmiş bu kökçin sakal (667)
Ne der işit şimdi Türkçe mesel / Başından çok şeyler geçmiş aksakal.
Yedinci Türkçe sözü, Kutadgu Bilig'in sonunda yer alan üçüncü ektedir. Yusuf Has Hâcib bu ek bölümünde kendisine öğüt vermektedir. Bilgi peşinde koşarken Türkçeye nasıl yaklaştığını şöyle anlatmaktadır:
Keyik tagı kördüm bu Türkçe sözüg Anı akru tuttum yakurdum ara. (6617)
Geyik gibi gördüm bu Türkçe sözü, / Onu yavaşça tuttum, yaklaştırdım.
Eserini 1069 yılında yazmış bulunan Yusuf Has Hâcib'e göre, dünyadaki beylerin en iyileri, kendisinin de mensup olduğu Türk milletini yöneten beylerdir. Eserinde Türk yöneticilerinden, görmüş geçirmiş Türk aksakallarından Türkçe atasözleri aktarmaktadır. Kendisinin de bir yaban geyigi gibi gördüğü Türkçeyi nasıl yavaşça yakaladığını anlatmaktadır.
Şimdi… İdil Ural ve Türkistan ülkelerindeki Türkler, Sovyet döneminden beri, Türk ve Türkçe sözlerini, sadece Türkiye'dekiler için kullanıyor diye Yusuf Has Hâcib'i ve Kutadgu Bilig'i biz onların elinden alacak mıyız? Elbette hayır. Biliyoruz ki Yusuf Has Hâcib Balasagunludur (Bugünkü Kırgızistan'da) ve eserini de Kâşgar'da (bugünkü Uygur ülkesinde) tamamlamıştır. Tabii ki Yusuf ve eseri hem onların hem de bizimdir. Çünkü onlar da biz de Türk'üz ve Türkçenin çeşitli lehçelerini kullanmaktayız.
Not: Beyitlerin yanındaki sayılar, Kutadgu Bilig'in Reşid Rahmeti Arat yayınındaki beyit sırasını göstermektedir. Bugünkü Türkçeye aktarmalar bana aittir.
