Ne zamandır İYİ ve İYİ-LİK üzerinde düşünemez olmuştuk. Hep kötü, hep kâbus, hep yaman, hep pislik. Kötüden söz ederken araya kâbus ve pisliği katmamın bir sebebi var elbette. Türk lehçelerinin çoğunda "kötü" için yaman sözü kullanılır. Sadece Türkiye'de kötü sözü var. Onun kaynağı da Dîvânu Lugâti't-Türk'te: Köti bürt. Anlamı kâbus. İşte buradaki köti sözü, diğer Türk lehçelerinde yaşamıyor ama Türkiye'de yaşıyor. Azerbaycan Türkleri "kötü" kavramı için hem yaman, hem pis sözlerini kullanıyorlar.
Neyse biz yamanlığı, pisliği, kâbusu bir yana bırakalım. Şimdi İYİ şeyler söyleme zamanı. Biliyorsunuz, yaşı biraz ileri olanlar iyi demezler de eyi derler. Bunun da sebebi var. Daha eski dönemlerde kelime eyi şeklindeydi. Biraz daha eskiye gidince de eygü. Daha da eskiye, Köktürklere gidince edgü. Yani kelimenin en eski biçimi edgü. Bugün Türkiye'de İYİ olmuş, iyi de olmuş. Diğer Türk lehçelerinde bu anlamda çoğunlukla yahşı sözü kullanılıyor. Bazılarında edgü'nün de izi var. Bizde iyi biçimine dönüşen edgü, bazı lehçelerde izgi biçimine dönmüş. Anlam da biraz değişmiş; "iyi"den çok "uğur, uğurlu, mübarek" anlamlarında kullanılır olmuş. Eh bu da bence iyi olmuş; bizim yepyeni İYİ-MİZ, "uğurlu olsun, mübarek olsun" diyebiliriz.
Şimdi kelimenin biraz da şekline bakabiliriz: İYİ. Evet, pek çoğumuza tanıdık gelen bu şekil, noktalar kaldırıldığı zaman Kayı boyunun damgası olmaktadır. Yazıcıoğlu Ali'nin 15. yüzyılda yazdığı Târîh-i Âl-i Selçuk'ta (Selçukoğulları Tarihi'nde) Oğuzların Kayı boyunun damgası böyledir. Kayı boyunun IYI damgasındaki işaretler Köktürk harflerine de birebir benzemektedir. Köktürk damgalarına değil, Köktürk harflerine. Sağ ve solda bulunan harfler es/eş harfidir. Es, eş okunabildiği gibi sadece s ve ş de okunabilir. Ortadaki harf el harfidir. El şeklinde de l olarak da okunabilir. Bakalım bunların anlamı var mı?
El'i herkes bilir: Türkeli, Rumeli, Paşaeli, Kocaeli, İçel. Yani kelime, yer adlarında "ülke, memleket" anlamında yaşıyor. Aynı kelimenin il biçimini de Cumhuriyet döneminde "vilayet" anlamında kullanıyoruz. El/il, Türkçenin en eski kelimelerinden biridir ve Köktürk anıtlarında çok sık geçer. Bir örnek verelim. 630 yılında Çin'e tutsak olup da işlerini güçlerini Çin'e verdikleri hâlde Çinliler tarafından soykırıma uğratılınca Türk kara kamag bodun (Türk halk kitlesi) şöyle demiş:
İllig bodun ertim (Devletli millet idim) ilim amtı kanı (devletim şimdi hani, nerede?), kimke ilig kazganur men (Kime ülke kazanıyorum?).
Görüldüğü gibi il sözü burada hem "devlet" hem "ülke" anlamında kullanılmaktadır. Kelimenin "millet, halk" anlamı da vardır. El, bugün Azerbaycan'da "millet" anlamında kullanılıyor. El mi yaman, beğ mi yaman derken biz de "millet" anlamında kullanıyoruz. Eh zamanı da gelmedi değil hani, el mi yaman, beğ mi yaman, göreceğiz.
Ortadaki harfin Köktürk alfabesinde el/il okunduğunu ve "devlet, ülke, millet" anlamlarına geldiğini gördük. Sağdaki harf ise es/eş okunur. Es kelimesi, eski Türk metinlerinde, mesela 14. yüzyılda yazılmış Kodeks Kumanikus'ta (Kuman/Kıpçak Külliyatı'nda) ve Kısasü'l-Enbiyâ'da (Peygamberlerin Kıssaları'nda) "akıl" anlamındadır. Bugün de Özbek, Kazak, Kırgız, Uygur, Tatar, Başkurt gibi pek çok Türk lehçesinde es/is biçiminde, "akıl, hafıza" anlamında yaşamaktadır.
Soldaki harf de aynı şekilde es/eş okunur. Sağdakini es kabul ettik, soldakini de eş kabul edebiliriz. Eş kelimesinin bugünkü "zevç, zevce" anlamı eski dönemlerde de vardı. Fakat eski dönemlerdeki anlamı daha çok "dost, arkadaş" idi. Yenisey yazıtlarında eş biçiminde geçen kelime Dîvânu Lugâti't-Türk ve Kutadgu Bilig'de iş biçiminde geçer. Kutadgu Bilig'de Yusuf Has Hâcib şöyle diyor:
İşing edgü bolsa negü kolsa kol / İş edgü kerek ol, özüng bulsa yol (Dostun iyi olursa ne istersen iste/Dost(un) iyi olması gerektir ki yol bulasın -işin yolunda gitsin-).
Demek ki Kayı boyunun damgasındaki üç işareti Köktürkçe okursak şu anlam çıkıyor:
AKIL, DEVLET/ÜLKE MİLLET, DOSTLUK.
Tam da üzerine titrememiz gereken değerler. Evet, Türkiye İYİ olacak. Yöneticilerde akıl ve bilgelik olacak; devlet, ülke ve millette birlik ve bütünlük olacak; bu yola baş koyanlarda da samimi, halis dostluk olacak. Edgü bolsun, izgi bolsun! Hayırlı, uğurlu olsun!
