Ekonomik büyüme, bir ülkenin refah seviyesini yükseltmenin ve yaşam standartlarını iyileştirmenin en temel yollarından biri olarak görülmektedir. Bu bağlamda, büyümenin nasıl sürdürülebileceği ve hızlandırılabileceği sorusu ekonomi biliminin en eski ve temel tartışmalarından biridir. 20. yüzyılın ortalarında ortaya çıkan Harrod-Domar modeli, büyüme teorileri içinde özel bir yer tutar. Bu model, hem iktisadi büyüme dinamiklerini anlamak isteyen teorisyenler hem de ekonomik planlamada yol gösterici olmak isteyen politika yapıcılar için değerli bir çerçeve sunmuştur.
HARROD-DOMAR MODELİNİN TARİHÇESİ VE ORTAYA ÇIKIŞI
Harrod-Domar modeli, iki farklı iktisatçının çalışmalarının bir araya gelmesiyle şekillendi. İlk olarak, İngiliz iktisatçı Sir Roy Harrod 1939 yılında An Essay in Dynamic Theory adlı çalışmasında büyüme ve yatırım arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Harrod’un bu çalışmasından kısa bir süre sonra, Amerikalı iktisatçı Evsey Domar, 1946 yılında benzer bir yaklaşımla Capital Expansion, Rate of Growth, and Employment adlı çalışmasını yayımlamıştır. Her iki iktisatçı da büyüme sürecini belirleyen temel faktör olarak sermaye birikimi ve yatırımlar üzerinde durmuş, bu süreçlerin büyüme oranını nasıl etkilediğini analiz etmişlerdir.
Harrod-Domar modelinin ana fikri, bir ekonominin istikrarlı bir şekilde büyümesi için yeterli düzeyde sermaye yatırımı yapılması gerektiğidir. Bu yaklaşım, yatırımların hem arz hem de talep yönlü etkilerini incelemeye odaklanır. Modelin temel bileşenleri ise şunlardır:
Sermaye Birikimi ve Yatırım: Yatırımların artması, üretim kapasitesini genişleterek ekonomik büyümenin önünü açar. Bu noktada, sermaye birikiminin bir ekonomiyi nasıl etkilediği kritik bir öneme sahiptir.
Tasarruf Oranı: Bir ekonomideki büyüme oranı, tasarruf oranı ile doğrudan ilişkilidir. Yüksek tasarruf oranları, daha fazla yatırım anlamına gelir ve bu da büyümeyi hızlandırır.
Sermaye/Üretim Oranı: Harrod-Domar modeli, ekonominin büyüme oranını belirleyen bir diğer önemli unsur olarak sermaye/üretim oranını (sermaye katsayısı) tanımlar. Bu oran, bir birim üretim artışı için ne kadar sermayeye ihtiyaç duyulduğunu gösterir.
Eşzamanlı Yatırımın Önemi: Yatırımların hem üretim kapasitesini artırması hem de talebi yükseltmesi gerekmektedir. Bir ekonominin istikrarlı bir şekilde büyümesi için, yatırımın bu iki etkiyi dengelemesi kritik önem taşır.
Bu dört temel ilke, Harrod-Domar modelinin büyüme teorisine kattığı en önemli unsurlar arasındadır. Modelin matematiksel temeli ise şu şekilde özetlenebilir:
g=svg = \frac{s}{v}g=vs
Bu formülde g büyüme oranını, s tasarruf oranını, v ise sermaye katsayısını ifade eder. Buna göre, bir ekonominin büyüme oranı, tasarruf oranı ile doğru, sermaye katsayısı ile ters orantılıdır.
HARROD-DOMAR MODELİNİN EKONOMİ BİLİMİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
Harrod-Domar modeli, II. Dünya Savaşı sonrası dönemde ekonomik planlama ve kalkınma politikalarının şekillenmesinde büyük rol oynamıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkeler için bu model, büyüme ve kalkınma stratejileri belirlemede bir rehber niteliği taşımıştır. Sermaye birikimi ve yatırımın ekonomik büyüme üzerindeki etkisini vurgulayan model, 1950'li ve 1960'lı yıllarda, kalkınma ekonomisinin öncü düşünce yapılarından biri haline gelmiştir.
Keynesyen Ekonomi Modeli: Küresel sistemde devlet müdahalesi ile istikrar arayışı
Özellikle Marshall Planı ve çeşitli kalkınma yardımı programlarının oluşturulmasında Harrod-Domar modeli, yatırımın büyüme üzerindeki kritik rolünü ortaya koyarak politika yapıcılara önemli bir çerçeve sunmuştur. Bu modelin özellikle sermaye eksikliği çeken gelişmekte olan ülkeler için geçerli olduğu düşünülmüş, bu doğrultuda yatırımların artırılması ve dış yardımların teşvik edilmesi gerektiği fikri savunulmuştur.
ELEŞTİRİLER VE MODELİN ZAYIF YÖNLERİ
Her ne kadar Harrod-Domar modeli önemli bir çerçeve sunsa da zaman içinde çeşitli eleştirilerle karşılaşmıştır. Bu eleştirilerin başlıcaları şunlardır:
Teknoloji Faktörünün Göz Ardı Edilmesi: Harrod-Domar modeli, ekonomik büyümenin büyük ölçüde sermaye birikimine dayandığını varsayar. Ancak, modelde teknolojik gelişmelerin büyüme üzerindeki etkisi ihmal edilmiştir. Oysa ki teknolojik ilerleme, modern büyüme teorilerinin en önemli unsurlarından biri olarak kabul edilmektedir. Teknoloji, üretkenliği artırarak büyüme sürecine katkı sağlar ve sadece sermaye birikimi ile sınırlı olmayan dinamikler yaratır.
Sermaye/Üretim Oranının Sabit Olduğu Varsayımı: Model, sermaye katsayısının sabit olduğu varsayımına dayanır. Ancak, gerçek dünyada bu oran zaman içinde değişebilir. Ülkelerin farklı üretim yapıları, sektörler arası farklılıklar ve teknolojik değişimler bu oranın sabit kalmasını zorlaştırır.
Yapısal Değişikliklerin İhmal Edilmesi: Model, ekonomilerin zaman içindeki yapısal değişimlerini göz ardı eder. Oysa büyüme sürecinde sektörel dönüşümler, işgücü piyasalarındaki değişiklikler ve üretim yapısının çeşitlenmesi gibi faktörler büyük önem taşır. Örneğin, bir ülkenin tarımdan sanayiye geçiş süreci, büyüme oranlarını etkileyen önemli bir yapısal değişimdir.
Tasarrufların Etkinliği: Harrod-Domar modeli, tasarruf oranlarının yüksek olmasının büyümeyi artıracağını öne sürer. Ancak, tasarrufların yatırımlara dönüşebilmesi için finansal piyasalarda etkin bir yapı gereklidir. Yani tasarruf oranı ne kadar yüksek olursa olsun, eğer bu tasarruflar etkin bir şekilde yatırıma dönüştürülemiyorsa, büyüme gerçekleşmeyecektir. Dolayısıyla, sadece tasarruf oranlarına odaklanmak, büyüme dinamiklerini tam anlamıyla açıklamaya yetmez.
ALTERNATİF MODELLER VE GELİŞMELER
Harrod-Domar modeline getirilen eleştiriler, büyüme teorisinde yeni yaklaşımların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Özellikle Robert Solow’un 1956’da geliştirdiği Solow Büyüme Modeli, bu eleştirilere bir cevap olarak ortaya çıkmıştır. Solow modeli, Harrod-Domar modelinin aksine, teknolojik gelişmeleri büyüme sürecine dahil etmiş ve sermaye birikiminin zamanla azalan getirilere sahip olduğunu öne sürmüştür. Ayrıca, Solow modelinde uzun vadede büyümenin anahtarı olarak sermaye birikiminden çok teknolojik ilerlemeye vurgu yapılmıştır.
Bir diğer önemli alternatif ise, Endojen Büyüme Teorisidir. Bu teori, büyümenin sadece sermaye birikimi ya da dışsal faktörlerle değil, ekonominin içsel dinamikleri ile sürdürülebileceğini öne sürer. Teknolojik yenilikler, insan sermayesi ve Ar-Ge faaliyetleri gibi faktörlerin büyümeye etkisi, endojen büyüme modelleri ile daha geniş bir çerçevede ele alınmıştır.
