Erzincan’ın kuzeyindeki köylerin durumu doğusundakilerin durumuna çok benziyordu. Bu köyler Rus istilası sırasında Ermeni çetelerinden çok çekmişlerdi, Ermenilerin geri çekilişi sırasında ise daha da çok azap çektiler. Köylerin harap edilmesi ile köylülerin öldürülmesinin yanı sıra, sağ kalanların yaşamlarını devam ettirebilmelerine de engel olunmuştu. Gelişip meyve verecek çağa gelmesi yıllar alan meyve ağaçları kesilip devrilmişti.
Ermeni asker ve çetelerinin geçtiği bölgelerde çok az Müslüman köyü ayakta durabildi. Köylüler ya dağlara kaçtılar ya da katledildiler. Olay yerinde bulunan Avusturya gazetecisi Dr. Stephan Eshnanie şöyle yazmıştı: "Trabzon’dan Erzincan’a ve Erzincan’dan Erzurum’a kadar tüm köyler harap edildi. Vahşice ve zalimce katledilen Türklerin cesetleri her tarafta saçılı vaziyette duruyor. Şu anda Erzurum’dayım ve gördüklerim korkunç. Neredeyse şehrin tamamı mahvedilmiş vaziyette. Cesetlerin kokusu, hala havaya hâkim..."
Kaçışan Müslüman mülteciler yolları tıkadılar. O yollarda sık sık hücuma uğrayıp öldürüldüler, kadınları kaçırıldı ve malları gasp edildi.
Ermeniler tarafından Birinci Dünya Savaşı’nın son aylarında harabeye çevrilen Müslüman köylerinin listesi, katledilen insanların listesi gibi uzun olurdu. Bölgeler tümüyle, bilhassa geri çekilen Ermeni askerlerin yolları üzerindekiler yerle bir edilmişlerdi. Köyler yakılmış ve dinamitlenmiş, halkı ise kıyımdan geçirilmişti. Sadece yok etme yöntemleri farklılık gösteriyordu. Ermeniler tarafından, örneğin Erzurum’un kuzeyindeki Erkinis köyünde, 50 Müslüman öldürüldü. Kırsaldaki Hasankale kasabası yakılarak yerle bir edildi ve halkının kaçamayanları öldürüldü. Erzincan yakınındaki Salıpazar, Akkilise ve İnesil gibi köylerin halkı da Ermeniler tarafından uzun süre boyunca, yavaş yavaş katledilmişlerdi. Kükürtlü gibi 300 kişinin kıyımdan geçirildiğinin rapor edildiği köylerde ise Ermeniler kasabaya aniden at sürüp Müslüman yerlileri bir günde öldürmüşlerdi.
Osmanlı askerleri Doğu Anadolu’yu Ermenilerin elinden geri aldıklarında, dehşet verici görüntülerle karşılaştılar. Gördüklerini detaylı raporlarla anlattılar. Örneğin: "Ermeniler Erzurum’un kuzeyindeki Erkinis köyünden yaklaşık 50 Müslüman’ı alıp götürmüş ve katletmişlerdi... Hasankale ve çevresindeki köylerde Müslümanlar mermi, balta ve bıçaklarla öldürülmüşlerdi. Ermeniler tarafından bekâr kızlar tiksindirici şekilde istismar edilmiş ve bazıları da kaçırılmıştı..."
Ermenilerin geri çekilmesinden sonra, Doğu Anadolu’nun büyük kısmı adeta mezarlığa dönmüştü. (Bitti)
