ERZİNCAN’a giren Osmanlı askerleri dehşet verici bir görüntüyle karşılaştıklarını anlattılar: “Erzincan bir felakete tanık olmuştu. Su kuyuları Müslüman cesetleriyle dolmuştu. Parçalara ayrılmış cesetler kollar, bacaklar, kafalar hala evlerin bahçelerinde darmadağınık vaziyette duruyordu. General Odishelidze, Erzincan’daki olayların Vehib Paşa’nın yazdıkları kadar kötü olduğuna inanmamıştı. Odishelidze’nin bilgi kaynağı olan Albay Morel ona bazı katliamların vuku bulduğunu itiraf etmek zorunda kalmıştı, fakat sayılarını az göstermişti (bkz. Documentsrelatifs, s. 16-22). Fakat Osmanlı orduları şehre girip de, her tarafta cesetten başka pek bir şey kalmadığını gösterdiğinde, gerçek ortaya çıkmış oldu. Sokaklarda görülenlerin bazılarının resimleri yukarıda söz edilen Documentsrelatifs’de yayınlandı. Bu resimler korkunç. Örneğin General Odishelidze, yetişkinlerin ve çocukların öldürülüp cesetlerinin şehir kışlalarında sere serpe bırakıldığına inanmamıştı. Buna karşılık Osmanlılar, askerleri şehre girdiğinde hala ortalıkta duran çürümeye başlamış cesetlerin fotoğraflarını yayınladılar.
Askerler tarafından, gömülmemiş 312 ceset bulundu, 606 adet ceset su kuyularına ve hendeklere yuvarlanmış olarak bulundu ve elbette öldürülenlerin sayısı bunlardan çok daha fazlaydı. Yol inşaatında çalıştırılmak üzere şehirden alınıp götürülen 650 Müslüman erkeğin akıbeti bilinmiyordu. “Su kuyularına atıldıktan sonra, etrafa hastalık bulaşmasını önlemek için üzerlerine toprak atılmış olan cesetler bu sayıma dâhil edilmemiştir, çünkü o cesetlerin çıkartılması imkânsızdı.” Fakat en azından 606 tanesinin sayıldığı söyleniyor.
BAYBURT
Bayburt’taki olaylar, Erzincan’dakilerin benzeriydi. Elebaşı Arshak önderliğindeki Ermeni çeteleri, Erzincan’da olduğu gibi burada da çevre köylerin halkının şehirde toplanmasını emrettiler. Ancak buradaki Müslümanlar, Erzincan’da henüz yaşanmış olaylardan haberdardı; bu nedenle dağlara kaçıp saklandılar. Osmanlıların 1918 ilerlemesinin önü sıra kaçmaya zorlanan Ermeniler tarafından, Bayburt kentinin içi harap edildi. Ermeni çeteleri, kaçmadan önce 250 Müslüman’ı merkezî hapishaneye kapatıp katlettiler. Kasabada 400’e yakın bina yakılmıştı. Osmanlı birlikleri kasabaya ulaştığında, aceleyle örtülmüş veya etrafta saçılı duran 200 ilave ceset buldular. Bayburt’ta 600’den fazla Müslüman öldürülmüş olmalıdır.
TERCAN
Tercan Kasabası gerileyen Ermeniler tarafından tamamen yıkılmıştı. Bir Rus silah deposunda bırakılmış olan dinamitlerle havaya uçurulmuş olan bina yıkıntılarının çoğu Müslüman cesetleriyle doluydu. Harabelere giren Osmanlı askerleri tarafından, sadece çocuklara ait 700 ceset sayılmıştı. Sağ kalan Türkler ile Osmanlı birlikleri, vahşetten Ermenileri suçladılar; “Halk Ruslardan vahşet görmedi. Tüm bu vahşet ve yıkım işini, Rusların çekilmesinden sonra Ermeniler yaptılar.”
Görsel: Trabzon'da Ermenilerden toplanan silahlar
