VAN isyanı sırasında, Pervari bölgesindeki köylerde yaşayan Ermeniler de ayaklanmak için birleştiler ve toplu halde Osmanlı jandarma güçleriyle üç gün boyunca çatıştılar. Yakın köylerdeki Müslüman erkekleri öldürüp, genç kadınları kaçırdılar.
BİTLİS
Bitlis Ermenileri, Rusların kente ilerlemesinin hemen öncesinde, Şubat 1916’da Osmanlı yönetimine karşı ayaklandılar. Müslümanların katledilmesi, o zamandan başlayarak Rusların ilk işgaline kadar devam etti. Müs-lüman kadın, erkek ve çocuklar şehrin ortasında adeta av sürer gibi kovalanıp sokaklarda öldürüldüler. Osmanlı güçlerinin arkasında eylem yürüten Ermeni çeteciler tarafından, cephe gerisindeki köyler yerle bir edilip halkı katledildi. (Örnek; Avran köyünde bir Daşnak Komitesi üyesinin evinde gömülmüş olan 19 Osmanlı askerinin cesedinin bulunması) Diğer köylerin yok edilmesi de, istilâcı Rus ordusunun öncü kuvvetleri gibi çalışan, Ermeni ve Kazak birlikleri tarafından tamamlanmıştı. Şehirde yakalanan Osmanlı hükümet yöneticilerini öldürmek için özel bir dikkat sarf edilmiş gibi görünüyor. Harap edilen köylerden kaçabilen çok az sayıda Müslüman, kendilerine saldıranların Kafkasya Ermenileri mi yoksa Anadolu Ermenileri mi olduğunu ayırt etmeyi imkânsız bulmuşlar; ne Ermeniler ile Ruslar ne de Müslümanlar böyle bir ayırım yapmışlardı.
Osmanlı devleti, kısa süreliğine Bitlis’i geri aldığında, yıkımın boyutlarını saptamak için yöreye bir araştırma heyeti gönderdi. Ermeniler, Merkez Cami, Ulu Cami ile birlikte 13 camiyi daha yakmış veya yerle bir etmişler ve Hatuniye Camisini de ahıra çevirmişlerdi. Okullar, hamamlar ve başka binaların yanı sıra 3 derviş dergâhı, 4 medrese, 4 türbe yerle bir edilmişti. Polis, jandarma, belediye ve il binaları gibi şehrin önemli hizmet yapıları da yerle bir edilmişti. Tüm önemli köprüler yıkılmıştı. Ticari ve askeri önemi olan depolarla binalar yakılmıştı. Kısacası dinî, idarî ve askerî önemi olan her şeyle birlikte Müslümanlara ait evlerin çoğu imha edilmişti.
KIRSAL ALANLARDAKİ DURUM
1915 Şubat’ında, Bitlis ve Van Vilayetindeki Ermeniler Müslüman köylülere saldırmaya başladılar. Birçoklarının yanı sıra örneğin Mardin Sancağına bağlı Kayalı köyüne saldırıp, sokak ortalarında genç kadınların ırzına geçtiler ve köylüleri öldürdüler. Köyden esirler alıp, onları yolda öldürdüler ve yöreden kaçmaya çalışan yüksek sayıda mültecilere de aynısını yaptı-lar. Osmanlı görevlileri Bitlis Vilayetindeki Avran Köyü’ndeki yıkıntıların altından 19 ceset çıkarttılar. Van Vilayetimin Merkehu ve İstucu Köylerinin rapor ettiği aşağıdaki istatistikler, muhtemelen çevredeki köylerin hepsinin durumunu anlatmaktadır:
