AMERİKA’nın dışa dönük misyonerlik örgütü olan “American Board of Commisioners For Foreign Missions” 1810 yılında Boston’da kurulmuştu ve 1819’da Osmanlı Devleti topraklarını programa almış ve gittikçe artan bir ilgiyle misyonerlerini Türkiye’ye göndermiş ve 1852’de Harput’ta bir misyoner merkezi kurulmuştur.
Harput Amerikan Koleji
Harput Amerikan Koleji 1859’da açıldı. Başlangıçtaki amacı Ermeni Protestan din adamı yetiştirmek olan Kolej, 1880 yılında genişletilerek, lâik eğitime ağırlık vermeye başladı.
Harput Konsolosluğu’nun 1 Temmuz 1901 tarihli Fırat Koleji çalışmalarıyla ilgili raporuna göre okulun ilk ve orta kısmının 1000’den fazla öğrencisi vardı. Adı geçen kuruluş yabancı dil olarak İngilizce’nin öğretilmesinde önemli başarılar sağlamış ve Amerikan idealini ve yaşama tarzını yerleştirmede oldukça etkili olmuştu.
Anaokulu ve lise çağındaki çocukları bünyesinde barındıran Kolej’in yeni inşaatları hızla sürmektedir. İşler yolunda giderse 1895’te tamamlanacaktır. Bu yapıda en önemli şey olan “The College for young women” genç kadınlar koleji taştan ve Amerikan stilinde yapılmaktadır.
Elazığ’da 1840’lı yıllarda Amerikalı ve Fransız misyonerlerin yardım ve desteği ile açılmış olan ve yabancı okulu diyebileceğimiz türden başka okullar da bulunmaktadır. Hüseynik, Hulvenk, Sürsürü,
Kuyulu köylerinde birer okul bulunduğu gibi, yine aynı dönemde Harput’ta bir iptidaî ile bir rüştiye derecesinde olmak üzere iki okul daha bulunmaktadır. Harput’ta 1840’da ilk yabancı okul açılmıştır, 6 tanesi iptidaî, 1 tanesi de rüşdiye olmak üzere 7 okul vardır. Bunlar Süryani ve Ermeni’cemaatlerine aittir. Yabancıların bizzat kendileri tarafından 1859’da kurulan Amerikan Koleji, 1869’da Fransız Koleji ve 1895’te 10 Alman Mektebi olmak üzere üç büyük okul mevcuttur .
Mamuretül vilâyeti olarak tanımlanan bu bölgelerde azınlık okulları da bulunmaktadır. Yabancı okullarla birlikte bu okulların da hemen tümü I. Dünya Savaşı sonunda kapatılmışlardır. Amerikalılar’ın Osmanlı Devleti’nde açtıkları ilk okul 1824’te Beyrut’taki Syrian Protestant College’dir.
Yabancı okulların özellikle Amerikan Okulları’nın yoğunlaştığı 19. Yüzyılda, Protestan Okulları’nın Osmanlı Devleti çapındaki durumu hakkında II. Abdülhamit devri Maarif Nazırlarından Ahmed Zühdü Paşa’nın muhtemelen 1311/1894 tarihinde kaleme alınmış raporuna göre de; Ma’muretü’1-aziz vilâyetinde Harput Livası, Harput Kazası’nda Fırat Mektebi adı altında 1273-857’de açılan ve 1308-1892’de resmi ruhsat alan ve 312 erkek ve 125 kız öğrencisi bulunan Amerikan tabiyetinde toplam 7 adet okul bulunmaktadır...
Padişahların bir lütfu olarak açılmaya başlayan yabancı ve gayrimüslim okulların İmparatorluğun gerileme dönemi, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı yıllarında nasıl yıkıcı ve bölücü faaliyet yuvaları haline geldiğini çok iyi bilen Atatürk ve ona inanmış arkadaşları, daha Lozan’da bu okulların ancak Türk kanun ve yönetmeliklerine uydukları takdirde varlıklarını sürdürebilecekleri kararını aldırtabilmişlerdir.
